Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент кимѐ-технология институти

шайх ул-ислом – энг юқори поғонада турувчи ҳуқуқшунос шахс 
яссавийлик – Исломдаги суфийликка хос оқим. XII асрда Ўрта Осиѐда пайдо 
бўлган ва кўчманчи аҳоли ўртасида ҳам кенг ѐйилган. Асосчиси – Аҳмад 
Яссавий. 
қози – суд ишларини амалга оширувчи, шарҳловчи шахс 
ғозий – Ислом дини учун ғайридинларга қарши муқаддас уруш – ғазавот 
иштирокчиси. Шариатга кўра, бундай урушда оти ва қурол-яроғи бор ҳар бир 
мусулмон эркак қатнашиши шарт бўлган. Камбағаллар, қуллар, ногиронлар ва 
кекса кишилар бундан озод этилган. 
ҳадис – Ислом дини таълимоти бўйича Қуръондан кейин турадиган иккинчи 
муқаддас манба бўлиб, Муҳаммад Пайғамбарнинг ҳаѐти ва фаолияти, 
шунингдек унинг диний ва аҳлоқий кўрсатмаларини ўз ичига олади. 
ҳадиси саҳиҳ – тўғри ҳадис 
ҳанафия – сўфийликдаги диний ҳуқуқ мазҳабларидан бири. Абу Ҳанифа ан-
Нуъмон асос солган. Ироқда вужудга келиб, ислом тарқалган барча 

---

48 
мамлакатларда, шу жумладан, Хуросон ва Мовароуннаҳрда ҳам кенг 
тарқалган. 
 
 
 
 
 
7-мавзу: Мўғуллар истилоси ва зулмига қарши кураш. Жалолиддин 
Мангуберди. 
Режа: 
1. Мўғуллар давлатининг ташкил топиши. Чингизхон ва Хоразмшоҳ 
муносабатлари. Мовароуннаҳр ва Хоразмнинг мўғуллар томонидан босиб олиниши. 
2. Жалолиддин Мангуберди юрт ҳимоячиси.
 
1. Мўғул қабилалари ва элатларининг қудратли давлатга бирлашуви ва 
жипслашуви жараѐни мўғул хони Тимучин (1155-1227 йй.) номи билан боғлиқ. У 
мўғулларнигина эмас, улар билан ѐнма-ѐн яшаб келаѐтган жалойир, ўйрот, 
кероит, найман, қорахитой, қирғиз, уйғур, қорлиқ сингари туркий қабилаларни 
ҳам ўз қўли остида бирлаштириб, кучли давлатга асос солди. 1205 йили 
Қорақурумда мазкур қабила ва элатлар оқсоқоллари ва бийларининг қурултойи 
бўлди. Қурултойда Тимучин ҳоқон этиб сайланди ва Чингизхон лақабини олди. 
1218 йилнинг баҳорида Чингизхон қимматбаҳо совғалар ортилган катта карвон 
билан савдогар Маҳмуд Ялавочни элчи қилиб Хоразмшоҳ ҳузурига жўнатди. 
Чингизхоннинг махсус номасида Муҳаммад Хоразмшоҳни ўзининг ўғиллари 
қаторида кўриши шама қилинган эди. Бу сўз замирида Хоразмшоҳлар 
давлатининг мўғул хонига тобе бўлиши лозим, деган мазмун ѐтади. 
Бу элчилик Хоразмшоҳнинг 1215 йилда Чингизхон ҳузурига жўнатилган 
Баҳовуддин Розий бошчилигидаги элчилар фаолиятига жавобан юборилганди. 
1218 йилда ҳам Хоразмшоҳ Аҳмад Хўжандий ва Аҳмад Балхийларни элчи қилиб 
жўнатган эди. Чингизхон элчилар зиммасига жосуслик маълумотларини 
тўплашни юклайди. 1218 йилдаѐқ Чингизхон 500 туяга қимматбаҳо матоларни 
юклатиб, 450 нафарлик карвон билан жўнатади. Ўтрорда карвон таланиб, одамлар 
қатл этилди. Чингизхон учун баҳона топилди. Ҳар икки томон урушга 
тайѐргарлик кўра бошлади. 
Аловиддин Муҳаммад тўнғич ўғли Жалолиддиннинг Хўжанд ҳокими Темур 
Малик сингари саркардаларнинг ҳарбий кучларини асосий нуқталарда тўплаб, 
душманга зарба бериш ҳақидаги маслаҳатларига амал қилмади ва қўшинларини 
йирик шаҳарларга бўлиб юборди. Мўғуллар Чингизхон ва нўѐнларнинг 
ўтрорликлардан ўчи борлигидан 1219 йил кузида Ўтрорга ҳужум қилдилар. Ўтрор 
шаҳар ҳокими Ғойирхон (Инолчуқ) ва Қорачар баҳодир етакчилигида мўғулларга 
қарши жанг қилдилар. Шаҳар мудофааси 5 ойга чўзилди. Кечаси Қорачар 
ҳожибнинг лашкари билан сўфихона дарвозасидан чиқиб мўғулларга таслим 
бўлиши душманга қўл келди. Шаҳар эгалланиб, аҳолиси қирғин қилинди. 
Ғойирхон 20 минг нафар қўшини билан қалъага кириб олиб, бир ой мобайнида 
қаршилик кўрсатди. 

---

49 
1220 йилнинг илк баҳорида Чингизхон мусулмон шарқининг йирик маданият 
маркази Бухоро устига қўшин ташлади. Бухоро қамали 12 кун давом этди. Шаҳар 
эгаллангач, унинг ҳимоячилари қириб ташланди. Қолган аҳоли Самарқандга 
ҳужумга сафарбар қилинди. Бу ерда Хоразмшоҳнинг 100 минг нафарли қўшини 
турарди. Уч кунлик қаттиқ қаршиликдан сўнг Чингизхон хийла ишлатишга 
мажбур бўлди. Қанғли қабиласи қўшинларига у шаҳар олингач омонлик ваъда 
қилди. Улар таслик бўлиб, шаҳар талангач, 30 минглик қанғли қўшини қолган 
ҳимоячилар ҳам қириб ташланди. Уларнинг йўлбошчилари Борушмас, Боғон, 
Сарзиқхон ва яна 20 минг нафар саркарда қатл этилди. 
Хўжанд шаҳри ҳимоячилари мўғул босқинчиларига қаттиқ қаршилик 
кўрсатдилар. Шаҳар ҳокими Темур Малик бошчилигида улар қарийб бир ярим ой 
давомида курашдилар. Охири иложсиз қолганда ўт ичида қолган шаҳар 
қалъасини 1000 нафарга яқин баҳодир тарк этиб, Темур Малик билан Сирдарѐ 
ўртасидаги оролда жойлашиб олиб душман билан мардларча олишдилар. Ниҳоят, 
махсус кемалар ясаб, дарѐ оқими бўйлаб Хоразм томон сузиб кетдилар. Йўл-
йўлакай душман билан жанг қилдилар. Халқ қаҳрамони Темур Маликнинг бундан 
кейинги ватанпарварлик жасорати Хоразм ва она юртининг бошқа ҳудудларини 
ҳимоя қилувчилари сафида кечди. 
Бухоро, Самарқанд, Хўжанд сингари буюк шаҳарларнинг қўлдан кетиши 
Аловиддин Муҳаммадни ва амирларини ларзага солди. У энди жануби ғарбий 
ҳудудларга чекина бошлади. У яккаланиб қолди, кўплаб ишончли амирлари 
хиѐнат йўлини тутди. Қундуз, Бадахшон вилоят ҳокимлари ҳам ундан юз 
ўгирдилар. 1220 йилнинг апрелида Аловиддин Муҳаммад Нишопурга келади. 
Аммо Субутой нўѐннинг уни таъқиб этиб келаѐтгани хабарини эшитиб, бир қанча 
шаҳар ва қалъаларда яшириниб юрди. Ҳеч қаерда уни илиқ кутиб олишмади. 
Охири Каспий денгизидаги Ашура оролида ўғли Жалолиддинни тахт вориси этиб 
тайинлаб, 1220 йилнинг декабрида вафот этади. Унинг Ўзлоқшоҳ, Оқшоҳ деган 
ўғиллари мўғуллар қўлига тушиб ўлдирилади. Хоразм пойтахти Гурганчда 
110000 нафарли қўшин турарди. 1221 йил ѐзида мўғуллар унга ҳужум қилганда 
Жалолиддин Мангуберди, Темур Малик сингари саркардалар шаҳар ҳимоясига 
бош бўлдилар. Бу жангда 76 ѐшли шайх Нажмиддин Кубро ўз муридлари билан 
душманга қарши мардонавор курашди. Гурганч қамали 7 ой давом этди. 
Мўғуллар ҳийла ишлатиб шаҳар ишғол қилдилар. 100 минг нафар санъат, ҳунар 
арбоблариини, ѐш болалар ва аѐлларни ажратиб олиб, Мўғулистонга жўнатдилар. 
Қолган аҳолини қириб ташладилар. 
Хоразмшоҳлар давлатининг пойтахти босиб олингач, мўғул жангарилари 
босқинчилик сафарларини Амударѐдан жанубда жойлашган йирик савдо ва 
маданият марказлари бўлмиш Балх, Ҳирот, Марв ва Ғазна каби шаҳарларга 
йўналтиради. Аммо бу ерларда улар Жалолиддин Мангубердининг қаттиқ 
қаршилигига учрайди. Жалолиддин Нисо жанги ва Парвон жангида мўғулларни 
мағлуб этиб, уларга катта талафот келтиради. Парвон даштидаги мағлубиятдан 
кейин Чингизхон ҳарбий ҳаракатларни шахсан ўзи бошқаради. 1221 йилнинг 
ноябрда Синд дарѐси бўйидаги жангда мўғулларнинг пистирмага қўйилган 10 
минг нафарли сараланган лашкари жанг оқибатини ҳал килади. Жалолиддин 
Мангуберди таслим бўлиши ва ўз оиласининг мўғуллар қўлига тушиб 
таҳқирланишини истамай хотинлари, болалари ва онасини дарѐга ғарқ қилишга 

---

50 
ижозат бериб, ўзи отда Синд дарѐсининг нариги соҳилига сузиб ўтиб олади. У 
билан бирга унинг 4 минглик аскари ҳам қутулиб қолади. Душманнинг 
жасоратига қойил қолган Чингизхон уни таъқиб қилиш фикридан қайтади. 
Жалолиддин кейинроқ мўғулларга қарши курашни давом эттириш мақсадида 
Кавказда кучли давлат барпо этмоқчи бўлади. Аммо бу ўлкада ҳам маҳаллий 
ҳокимлар ва султонлар ўртасидаги низолар унинг режасини рўѐбга чиқишига 
тўсқинлик қилади. Шундай қилиб, энг сўнгги хоразмшоҳнинг ҳукмдорлиги шу 
тариқа 1231 йилнинг кеч ѐзида тугайди.