O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim

II 

qonun. 

Harakat 

miqdorining 

o’zgarishi 

unga 

qo’yilgan 

harakatlantiruvchi kuchga proporsional va kuch ta’sir etadigan yo’nalishda yuz 

beradi 

III  qonun.  Ta’sirga  hamisha  unga  teng  va  qarama-qarshi  aks  ta’sir  bor 

yoki, boshqacha qilib aytganda, ikki jismning o’zaro ta’siri bir-biriga teng  va 

qarama-qarshi tomonga yo’nalgan bo’ladi.” 

---

 

 

Bu  kitobda  mexanika  qonunlaridan  tashqari,  Nyutonning  matematikaga 

doir  ishlari,osmon  mexanikasi  va  gidromexanikaga  doir  tekshirishlari  bayon 

etilgan. 

1696  yilda  Angliyada  pul  reformasi  o’tkazishga  zaruriyat  tug’ildi.  

Reformani  o’tkasish  Nyutonga  topshirildi,  buning  uchun  u  zarbxonaga  ishga 

taklif  etildi.  Ikki  yil  davomida  Angliyaning  butun  tanga-chaqasi  Nyuton 

rahbarligi  ostida  qaytadan  zarb  qilindi.  Nyutonning  zo’r  tashkilotchilik 

faoliyati uning zarbxonaga direktor qilib tayinlanishiga sabab bo’ldi. 

Bu  yillarda  olimning  ilmiy  faoliyati  anja  susaydi.  XVII  asrning  90  yillari 

boshida  Nyuton  og’ir  kasal  bo’lib  qoldi.  Bir  yong’in  vaqtida  uning  ilmiy 

ishlarining  qo’lyozmasi  kuyib  ketdi.  Olim  og’ir  ruhiy  azoblarni  boshidan 

kechirdi.Kasaldan tuzalgach u ilmiy ish bilan kam shug’ullanadi, ko’p vaqtini 

zarbxona ishlariga beradi.  

1703  yili  Nyuton  Qirol  jamiyatining  prezidenti  qilib  tayinlanadi.Bu 

yillarda  Nyuton,  asosan,  o’zining  katta  ijodiy  faoliyatini  yakunlash  bilan 

shug’ullanadi.  U  o’zining  ilgari  qilingan,  ammo  o’sha  vaqtgacha  ma’lum 

bo’lmagan ko’p ishlarini nashr ettirdi.  

Olim  saksonga  qadam  qo’yganida  tosh  kelish  kasalligiga  duchor  bo’lib 

1727  yilning  20  martidan  21  martiga  o’tar  kechasi  84  yoshida  vafot  qiladi. 

Nyuton  Londonda  ingliz  milliy  panteoni-  Vestminstr  katoliklar  monastiriga 

katta hurmat bilan dafn etilgan. 

Qabr  toshiga  o’yib  yozilgan  xotiranoma  quyidagi  so’zlar  bilan  bitadi: 

“Dunyodagi  oddiy  kishilar  insoniyat  olamining  husni  bo’lmish  shunday  zot 

o’tganini bilib xushnud bo’lsinlar”. 

Nyutonning  genial  kashfiyotlari  jahon  faninig  shon  va  iftixoridir. 

Insonning tabiat qonunlarini bilib olish uchun bosib o’tgan mashaqqatli ammo 

shonli yo’lini o’rganib, biz ulug’ olmga tasannolar o’qimiz. 

1860-1865  yillarda  Jeyms  Klerk  Maksvell  (ingiliz  fizigi,  1831-1879)   

tomonidan  elektromagnit  maydon  nazariyasi  ishlab  chiqildi.  Bu  nazariyada   

elektromagnit  hodisalarni  asosiy  qonuniyatlarini    o’zida  ifodalovchi  bir  qator 

---

 

 

tenglamalar  asosiy  o’rinni  egallaydi.  U  o’zining  elektromagnit  maydon 

nazariyasida  siljish  toki  deb  nomlangan  yangi  tushinchadan  foydalandi, 

elektromagnit  maydoniga  ta’rif  berdi  va    yangi  effektni  oldindan    bashorat 

qildi,  yani  erkin  fazoda  elektromagnit  nurlanish  (elektromagnit  to’lqinlar) 

mavjud  bo’lib  ular  fazoda  yorug’lik  tezligida  tarqaladilar  degan  g’oyani 

oldinga  surdi.  Shu  sababli  ham  yorug’lik  elektromagnit  nurlanishning 

turlaridan  biri  degan  fikrga  kelindi  va  optik  hamda  elektromagnit  hodisalar 

orasidagi bog’liqlik mavjudligi ochib berildi. 

1865  yilda  R.  Klauzius  entropiya  tushunchasini  fanga  kiritdi.  Entropiya 

yopiq  sistemalarda  yoki  o’zgarmas  (qaytar  jarayonlarda)  yoki  o’suvchi 

(qaytmas  jarayonlarda)  bo’lishi  kerak.  I.  Loshmidt  (avstriyalik  fizik,  1821-

1895)  havo  molekulasining  diametrini  hisoblab  chiqdi  (1,18·10

-6 

mm)  va 

normal  sharoitda  1  sm

3 

gaz  tarkibidagi  molekulalar  sonini  (Loshmidt  soni, 

2,1·10

19

 dona)  aniqladi.