Автоматика асослари ва микропроцессор техникаси

1. Куч, момент ва босимни сезувчи қурилмалар. 
Куч эластик стержень, халқа, балка ва пружина кўринишидаги қурилмалар 
ѐрдамида, моментнивал ва бурилишга ишловчи пружина асосидаги қурилмалар 
ѐрдамида, босимни мембрана, сильерон ва труба шаклидаги эластик қурилмалар 
ѐрдамида сезилади.
2. Айланма ҳаракат тезлигини сезувчи қурилмалар. Бундай қурилмалар 
индукцион токнинг таъсирига ва марказдан қочма кучларнинг айланма тезлик билан 
боғлиқлигини ҳисобга олган ҳолда тузилади.
3. Тебранма ҳаракат тезланишини сезувчи қурилма. Бундай қурилмалар 
асосан қўзғалма нуқтага нисбатан ўлчаш имкони бўлмаган ҳолларда ишлатилади. 
Масалан автоматик агрегатларнинг тебраниши, катта қурилиш иншоотларини (кран, 
кўп қаватли иморат, кўприк ва бошқа иншоотлар) тебраниши бунга мисол бўла 
олади. Бундай шароитда тебранма ҳаракат тезланиши сейсмик сезги қурилмаси 
ѐрдамида ўлчанади.
4. Температуранинг ўзгаришини сезувчи қурилмалар. Бундай қурилмалар 
температуранинг ўзгаришини механик ҳаракат шаклидаги сигналга айлантиради. 

---

 
30 
Шу турдаги температурани сезувчи қурилмалар қаттиқ, суюқ ва газ кўринишидаги 
жисмларни иссиқлик остидаги ҳажмларининг ўзгариши билан боғлиқ равишда 
ишлайдилар.
Қаттиқ жисмларнинг температура таъсирида чўзилиши асосида икки хил 
сезувчи қурилмалар яратилган: 
1. Биметалл сезувчи қурилмалар. 
2. Дилагометрли сезувчи қурилмалар. 
Юқоридаги келтирилган мисоллар асосида қуйидаги хулоса келиб чиқади: 
1. Бошқариш жараѐнини характерловчи ҳар қандай бошқариладиган физик катталик 
ҳар хил сезувчи қурилмалар ѐрдамида чизиқли ѐки бурчак ҳаракатга айлантириш 
мумкин экан, 
2. Баъзи ҳолларда бошқариладиган физик катталик тўғридан-тўғри, яъни сезувчи 
қурилмаларсиз бирламчи сигналларга айлантириш мумкин. Буларга температурани, 
тезликни ўлчаш мисол бўла олади. 
3. Биринчи хулоса асосида шу нарса маълум бўлдики, кўпчилик хабарчи 
қурилмаларни яратишда чизиқли ѐки бурчак ҳаракат шаклида ноэлектрик бирламчи 
сигнални электр сигналига айлантирувчи ўзгарткич қурилмаларни ишлатиш 
зарурияти пайдо бўлар экан.