5-savol
Yuridik texnik qoidalarning rivojlanish tarixining (qadimgi davr va
o'rta asr davri misolida) o'ziga xos xususiyatlarini taqqoslang.
Barchamizga ma’lumki,huquq mavjud bo’lgan davrlardan beri uning
texnikasi borasida ham qandaydir andozalar yuzaga kelgan.Chunki huquq insonlar
hayotini tartibga solar ekan ma’lum bir qoidalar asosida shakllangan normalarga
amal qilinishini taqozo etadi.Lekin qadimgi davrda,ya’ni huquq endi
shakllanayotgan vaqtlarda asosan og’zaki qoidalar qonun vazifasini o’tagan.Biz
yuridik texnika deganimizda ko’proq yozma normalarning qoidalari yig’indisini
tushunamiz.Shu boisdan qadimgi davrda og’zaki normalar uchun yuridik texnik
jihatlarning ahamiyati yuqori bo’lmagan.Lekin insonlarning huquq sohasidagi
bilimlari ortib borgach,yuridik texnika talablariga ham ehtiyoj sezila boshlaydi.Bu
xusuida quyidagi manbada shunday deyilgan:
Ta'kidlash joizki, qonunchilik texnikasi qoidalari huquq yuzaga kelgan
davrdan boshlab qo'llanila boshlangan. Huquqiy rivojlanishning dastlabki
bosqichida qonunlarni tuzish qoidalari sodda ko'rinishga ega bo'lgan. Arxaik huquq
asosan og'zaki shaklda ifoda etilgan. Zero, ibtidoiy jamiyat davridan keyingi yuz
yillar davomida yozma nutq mavjud bo'lmagan. Arxaik huquq - bu avloddan-
avlodga muayyan kazusli masalalarni yechishga oid hikoya va rivoyatlar
ko'rinishida o'tadigan yozilmagan qoidalar yig'indisidir.
Arxaik huquq tizimlashtirilmagan ko'rinishda bo'lgan. Dastlabki huquq
manbalarini tahlil etar ekanmiz, ularda jinoiy, mulkiy, savdo, oila, yer va boshqa
sohalarga tegishli normalar tizimlashtirilmagan holatda bo'lganligining guvohi
bo'lamiz. Masalan, Hammurapi qonunlarida oldiniga jinoyat va protsessual
normalar o'z ifodasini topgan bo'lsa, undan keyin yer huquqi normalari va yana
jinoyat huquqi normalari yoki savdo huquqi normalari keltirib o'tilgan.Huquq
normalarini tizimlashtirish, arxaik huquq rivojlanishining keyingi bosqichlarida
amalga oshirilganShu o'rinda, arxaik huquq normalarida tizimlashtirish mavjud
emasligining quyidagi uchta sababini ko'rsatish mumkin:
Birinchidan, ushbu davrdagi kishilar ongining jamiyat hayotidagi o'zaro
bog'liq aloqalar tizimini va uning turli jihatlarini ko'rish va anglashga imkon
tug'dirmaganligi va o'z-o'zidan muayyan hodisalarni huquq manbalarida yetarlicha
aks ettirish tajribasi va amaliyotining mavjud emasligi;
Ikkinchidan, ijtimoiy hayotning nisbatan oddiyligi.
Uchinchidan, arxaik normalarning asta-sekin o'zgarib borishi.
Shu bilan birga, mazkur davrda shakllangan ayrim huquq yodgorliklarining
mukammal yaratilganligi, o'z navbatida, ularning bugungi kun uchun ham jahon
huquqiy
rivojlanishining
tamal
toshi
sifatida
ahamiyatini
yo'qotmay
kelayotganligini e'tirof etish lozim.Qonunlarning eng yuksak namunalarini
eramizning I - III asrlarida Rim xususiy huquqida ko'rish mumkin. Bu davrda Rim
huquqshunoslari huquqiy bilimlarni rivojlantirish bilan birga, qonunchilik ilmi,
uning o'ziga xos jihatlari to'g'risida ham mukammal ma'lumotlarga ega
bo'lganlar.Ular qonunlarni aniq va qisqa holda tuzganlar hamda huquqiy
normalarning tushunarli bo'lishiga asosiy e'tiborni qaratganlar.
1
Demak mazkur
normadan ko’rinadiki,arxaik davrda insonlarda yozma qonunlar bo’lmasa ham
ma’lum andoza asosida tuzilgan normalar qo’llanilgan.Lekin manbada alohida
ta’kidlanganidek,Rimda antik davrda huquq normalarini yaratish shu darajada
rivojlanganki,ular o’sha vaqtlardayoq normalarni aniq yuridik texnika qoidalari
asosida ishlab chiqishgan va huquni aklohida tarmoqlarga ajratishgan.
Endi o’rta asrlarda yuridik texnika qoidalari shakllanish tarixini ko’rib
chiqamiz:
Kishilik taraqqiyotida urug'-qabilachilik tuzumining yemirilishi natijasida
uning o'rniga an'anaviy yoki qishloq ho'jalik yuritishga asoslangan jamiyat
shakllangan. Jamiyat hayotidagi o'zgarishlar, o'z navbatida tabaqa tuzumini yuzaga
keltirib arxaik huquq o'rniga normativ tizimlar kirib kelishiga imkon
tug'dirgan.Shu o'rinda, an'anaviy tabaqa jamiyatida amalda bo'lgan quyidagi
huquqiy tizimlarni ko'rsatib o'tish mumkin:
1
Najimov M,Saydullayev Sh.Qonunchilik texnikasi.O’quv qo’llanma.:T,TDYU. 2009 y.183 bet
1)
Feodal huquqi-yerga egalik qilish tartibi va yer egalari o'rtasida o'zaro
munosabatlarni tartibga soluvchi qoidalar yig'indisi;
2)
Krepostnoy (manorial) huquq- dehqonlar va yer egalari o'rtasidagi
munosabatlar, feodal xonadonidagi hayot, jamoa a'zolari o'rtasidagi aloqalar hamda
qishloq xo'jaligini yuritishni tartibga soladigan qoidalar tizimi;
3)
Cherkov huquqi – cherkov hokimiyatini tashkil etish va uning dunyoviy
hokimiyat bilan bo'ladigan munosabatlarini tartibga soluvchi qoidalar tizimi;
4)
Shahar huquqi – shahar ichida tinchlik va tartibni saqlash yuzasidan
aholining qirol (knyaz), alohida sen`or bilan munosabatlarini tartibga soladigan
hamda shaharliklarning huquq va erkinliklarini belgilab beradigan qoidalar tizimi;
5)
Gildiya (sex) huquqi – gildiyalarning imtiyozlarni mustahkamlovchi, ishlab
chiqarishni tashkil etish, xom ashyolardan foydalanish, ularni qayta ishlash
usullari, tayyor mahsulotlarning sifatini belgilash kabi masalalarni tartibga
soluvchi qoidalar yig'indisi;
6)
Savdo huquqi – savdo muomalasi, savdo yuritish tartibi, savdo yuritish
jarayonida yuzaga keladigan nizolarni ko'rib chiqish va bartaraf etish usullari kabi
masalalarni tartibga soluvchi qoidalar tizimi.
Shu bilan birga, yuqoridagi huquqiy tizimlar tabaqalar hayotining barcha
tomonlarini qamrab olmagan. Binobarin, u yoki bu munosabatlarni tartibga solish
zarurati kelib chiqqan holatlardagina muayyan normalar yuzaga kelgan. Huquq
normalarining kazualligi asta-sekinlik bilan o'z o'rnini ularni mavhum shaklda
ifodalash usuliga bo'shatib bera boshlagan. Ushbu davrda ko'pgina huquq
normalarining mazmuni noyuridik xarakterdagi masalalarni ham o'zida qamrab
olgan. Xususan, ushbu holatlar cherkov huquqi normalarida ko'proq namoyon
bo'ladi.Ta'kidlash joizki, qadimgi Rim huquqi manbalari o'rta asr huquqiy tizimlari
rivojlanishida muhim manba sifatida ahamiyatga ega bo'lganligi uchun ham
ko'plab buyuk mutafakkirlar, daholar, sarkarda va podsholar o'z qonunlari hamda
kodekslariga Rim qonunchilik uslubini asos qilib olganlar va o'z qonun
tuzuvchilaridan Rim qonun tuzish uslubiyatini o'rganishni, uning eng muhim zarur
jihatlarini anglashni talab etganlar. Jumladan, Pyotr I o'z qonunlariga, Napoleon
o'z kodeksiga Rim qonunchilik texnikasini ijodiy o'zlashtirib, qonunlarini shu davr
nuqtai nazaridan mukammal tuzishga erishganlar.
2
Do'stlaringiz bilan baham: |