O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti «Himoyaga tavsiya etilsin»

Tropik  mintaqalar.  Tropik  mintaqalarning    cho`l  zonalari  mintaqaning 

materik  ichkarisi  sektorida  katta  maydonlani  band  etadi.  Tropik  cho`llar  ayniqsa 

Afrikada (Sahroi Kabir, Namib), Osiyoda (Arabiston yarim orolining 30 sh.k.dan 

janubdagi qismi) va Avstraliyada (Katta Qumli cho`l, Viktoriya cho`li) eng katta 

maydonlarni ishg`ol etadi.Shimoliy va Janubiy Amerikada cho`llar materiklarning 

g`arbiy  chekkasi  bo`ylab  tarqalgan.  Bu  zona  iqlimning  yaqqol  ifodalangan 

qurg`oqchilligi  (nisbiy namlik 39 %dan oshmaydi) bilan ajralib turadi. Iqlim juda 

quruq,  yoz  juda  issiq,  kunlik  haroratlar  amplitudasi  katta  (40

0

  gacha,  qumli 

cho`llarda Yer yuzasida 80

0

 gacha yetadi). Havo haroratining absolyut maksimumi 

+58

0

  (sayyoramizdagi  eng  yuqori  harorat),  absolyut  minimumi  0

0

  gacha  bo`ladi. 

Yillik  yog`in  miqdori  100  mm  dan  ko`p  bo`lmaydi.  Tropik  cho`llar  uchun  issiq 

(o`rtacha oylik haroratlar +35

0

 gacha), juda quruq va keskin continental iqlim bilan 

ifodalanadi.Yuza  oqimi  deyarli  yo`q.  G`arbiy  okeanbo`yi  cho`llarida  (Namib, 

---

 

37 

Atakama va b.cho`llar) havoning nisbiy  namligi yuqor, tuman qoplaydi, nisbatan 

past haroratlar bo`ladi. Nam yetishmaydigan sharoitlarda nurash po`sti yupqa.  

Cho`llarning  o`simlik  dunyosi  juda  qashshoq.  O`simliklarning  ko`Pchiligi 

kserofitlar, ya’ni quruq iqlimga moslashgan. Masalan, rangi ochiq po`st va barglar 

qizib  ketishdan  asraydi,  tukliligi,  mum  bilan  qoplanganligi,  sertikonligi 

bug`lanishni kamaytiradi; sukkulent o`simliklar (semiz sho`ralar, kaktuslar va b.) 

tanasida suv to`playdi. Yomg`irlardan keyinn bir necha hafta efemerlar rivojlanadi. 

Cho`llarning  Quyosh  nuri  va  issig`iga  boyligi  o`simliklarda  turli  moddalar  (efir, 

shakar,  alkoloidlar,  oqsil  va  b.)ning  to`planishiga  imkoniyat  beradi.  Shu  sababli 

cho`l  o`simliklari  yuqori  to`yimlikka  ega  va  ularning  ko`plari  texnikaviy,  oziq-

ovqat,  dorivor  va  boshqa  maqsadlarda  foydalaniladi.  O`simlik  massasining 

umumiy  zahirasi  juda  kam.    Shu  sababli migratsiya  va  elementlarning  to`planish 

jarayonlarida  organik  modda  juda  ham  kam  ahamiyatga  ega.  Natijada  cho`llarda 

primitiv, qalinligi juda kichik bo`lgan va kam chirindili och, karbonatli, gipsli va 

sho`rxokli cho`l tuproqlari hosil bo`ladi. Ehtimoliy bug`lanish juda yuqori bo`lishi 

tufayli  tuproqlarning  yuzasida  tez  eruvchan  tuzlar  to`planadi  va  tuproq 

eritmalarining  yuqoriga  ko`tatiladigan  harakatlari  ustunlik  qiladi.    Cho`llarning 

ayrim  joylarida  tuproq-o`simlik  qoplami  batamom  rivojlanmagan.  Cho`llarning 

hayvonot  dunyosida  tuyoqlilarning  (antilopa  kiyigi,  ryabka)  juda  tez 

harakatlanadigan turlari va kemiruvchilar tarqalgan.   

Relyef rivojlanisining omillari orasida haroratning katta kunlik amplitudasi 

(Sahroi Kabirda 60

0

 С ga yetadi) bilan bog`liq bo`lgan nurash jarayonlari xos. Tog` 

jinslarining  faol  nurashiga  kuchli  shamollar  imkon  beradi.  Tog`  jinslarining 

nurashi  bilan  tog`larda  o`ziga  xos  shakllarga  ega  bo`lgan  (qo`ziqorinsimon, 

ustunsimon, supasimon) qoyalar bog`liq.   Havoning 

qurgoqchilligi 

va 

haroratlarning  keskin  kunlik  tebranishlari  fizikaviy  nurashga  imkon  beradi. 

Jinslarning yorilishi va yemirilishi intensiv kechadi, tosh bo`lakchalari va qumlar 

to`plamalari  hosil  bo`ladi.  Samol  faoliyati  ham  katta  ahamiyatga  ega  bo`ladi. 

Qumli  cho`llarda  katta  maydonlar  (20%  gacha)  shamollarning  muayyan  rejimi 

---

 

38 

sharoitlarida g`ovvak jinslarning to`planishi bilan bog`liq bo`lgan eol reyefi bilan 

band. 

Zonaning  hidrografik  to`ri  siyrak.  Yirik  daryolar  zona  tashqarisida 

boshlanadi.  Mahalliy  hidrografik  to`r  qisqa  muddatli  yomg`irlar  yoqqan  davrda 

hosil bo`ladigan muvaqqat (davriy) oqimlardan iborat. Tropik cho`llarda yuza suv 

oqimi juda sust rivojlanadi. Yog`inlar juda kam yog`sada, juda intensiv bo`lishi va 

toshqinlarga  sabab  bo`lishi  mumkin.  Odatda  yuza  oqimi  juda  kuchli  jalalardan 

so`ng hosil bo`ladi. Bunday toshqinlar bir necha yilda bir marta bo`lishi mumkin.  

Oqim  bir  necha  sost  yoki  kun  davom  etadi.  Oqim  Sahroi  Kabirda  vadilar, 

Avstraliyada kriklar deb ataladigab vodiylarni yuzaga keltiradi. Sizot suvlari kuchli 

minerallashgan (tuz miqdori  10 g/l dan  ziyod) va  chuqurda  joylashgan.  Chuchuk 

suvlar faqat kristalli jinslarning yoriqlarida uchraydi.