|
1.2. Ta‟lim muassasalarida boshqaruv uslublaridagi o„ziga xoslik va uning
jamiyat ijtimoiy hayotida tutgan o„rni
Mehnat ijtimoiy mehnat bo‗lgan, hozir ham shunday va bundan keyin ham
hamisha ijtimoiy mehnat bo‗lib qolaveradi. Kishilar tabiatning qudratli kuchlariga
muvaffaqiyatli ravishda qarama-qarshi turish, tabiatdan tirikchilik vositalarini
undirib olish uchun dunyoga kelgan paytlaridan boshlaboq birgalikda mehnat
qilishlari, jamoa bo‗lib birlashishlari lozim bo‗ldi. Biroq uyushqoqlik, tartib,
mehnat taqsimoti bo‗lmasa, kishining jamoadagi o‗rni va vazifalari tayin bo‗lmasa,
mehnat jamoasi bo‗lishi mumkin emas. Tabiiyki, boshqaruvsiz muayyan tartibni
o‗rnatmasdan va quvvatlamasdan turib, mehnat faoliyatini, ayniqsa, keng
miqyoslarda amalga oshirib bo‗lmaydi.
Kishi ijtimoiy holatdir, lekin u hamma vaqt muayyan ijtimoiy tizimga
(formatsiyaga sinfga, ijtimoiy guruhga, jamoaga) mansub bo‗ladi, bu tizim uning
oldiga ma‘lum talablar qo‗yadi, uning turish-turmushi ishlari, hatti-harakatlarini
muayyan tartibga soladiki, bu tartib jamiyatning tabiatga, unda hukmronlik
qiluvchi iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy munosabatlarga muvofiq bo‗ladi.
Kishilarning faqat mehnat faoliyati emas, balki ularning ijtimoiy-xulq atvori
ham muqarrar suratda boshqarilishi, tartibga solib turilishi kerak. Kishilarning
ma‘naviy faoliyatiga kelganda, bu faoliyat ham tashkilotdan tashqarida, jamiyat
nazoratidan tashqarida bo‗lmaydi. Xullas, boshqaruv har qanday jamiyatga,
ijtimoiy hayotning barcha sohalariga xos bo‗lgan narsadir.
Ma‘lumki jamiyat asosiy uch sohani-iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va ma‘naviy
sohalarni o‗z ichiga oladi. Shunga muvofiq tarzda boshqarishning uchta asosiy turi
16
mavjuddir. Ulardan eng asosiy iqtisodiy boshqaruv bo‗lib, u jamiyat hayoti va
taraqqiyotining asosini tashkil etadi. Hozirgi sharoitda hukumatning iqtisodini
boshqarishga, ayniqsa, ko‗p e‘tibor berish tasodifiy emas. Respublikamizda
o‗tkazilayotgan iqtisodiy isloh, xalq xo‗jaligini boshqarishni qayta qurish va
takomillashtirishni o‗z oldiga asosiy vazifa qilib qo‗ygan. Hozirgi vaqtda
Respublikamizning moddiy texnika bazasini mustahkamlash va ishlab chiqarish
munosabatlarini shakllantirish iqtisodiyotni boshqarish oldiga qo‗yilgan
maqsaddir.
Ijtimoiy-siyosiy hayotni boshqarish oldiga qo‗yilgan maqsad ijtimoiy
tafovutlarni bartaraf etish, jamiyatning ijtimoiy bir xilligiga erishish, davlat
boshqaruvini takomillashtirib ijtimoiy o‗z-o‗zini idora qilishga aylantirishdir.
Jamiyat va uning har bir ayrim a‘zosining ma‘naviy rivojlanishini boshqarish –
boshqarishning yana bir asosiy turidir.
U umumiy ta‘lim maktablari, maktabgacha tarbiya, maktabdan tashqari
bolalar muassasalari, xalq ta‘limi bo‗limlari, hunar-texnika bilim yurtlari, o‗rta
maxsus va oliy o‗quv yurtlari, pedagoglar malakasini oshirish institutlarini
boshqarish, fan, adabiyot, san‘at, madaniyat kabi sohalarni boshqarishni o‗z ichiga
oladi. Shunga ko‗ra xulq ta‘limi tizimini boshqarish, jumladan, umumiy ta‘lim
maktabini boshqarish ijtimoiy boshqaruvning ajralmas qismidir.
Jamiyatdagi boshqaruv tizimini ma‘lum boshqarish vazifalari asosida tashkil
qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Shunga ko‗ra uni alohida ko‗rsatib o‗tishni
maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Ishlab chiqarishni boshqarish vazifalari
deganda boshqaruv mehnatining maxsus turlarini, boshqariluvchi manbalarga ta‘sir
ko‗rsatishning u yoki bu qilinadilarini tushunmoq kerak. Boshqaruv vazifalariga:
rejalashtirish, tashkil qilish, sozlash, muvofiqlashtirish, nazorat va hisob -kitob
qilish kiradi.
Rejalashtirish boshqaruvchi manbani rivojlantirish maqsadini va bu
maqsadga erishish vositalarini belgilashdir, ishlash rejasini tuzishdir. Rejalashtirish
boshqariluvchi manbalarni rivojlantirish va modellashtirishni o‗rganishni ham o‗z
ichiga oladi.
17
Tashkil qilish – ishlab chiqarish manbasining tuzilishini va boshqaruv
usulini tanlab olish hamda shakllantirishdir, tizimning tuzilish o‗rtasidagi
munosabatlarni va ularning o‗zaro harakatini belgilashdir.
Sozlash – tizimning turli elementlari o‗rtasidagi ma‘lum nisbatni tutib
turishga, boshqariluvchi manba ishlayotganida reja topshiriqlaridan chetga chiqib
ketishga yo‗l qo‗ymaslikka qaratilgandir.
Nazorat qilish – ishlab chiqarishning amaldagi jarayonini va taraqqiyotini
rejaga qanchalik muvofiqligini kuzatib va tekshirib turishdan iborat.
Nihoyat, hisob-kitob qilish – rejani yoki amalga oshirishdagi muayyon
bosqichlarning qanday bajarilayotganligiga yakun yasashdir. Hisobga olish
axborotlarni yakunlashga, uni tizimga solishga imkon beradi. Shuningdek, u
mazkur tizimning keyingi davriga mo‗ljallangan ish dasturini ishlab chiqish uchun
axborot bazasidan to‗liq foydalanishga imkon beradi.
Shuni ta‘kidlash lozimki, yuqorida sanab o‗tilgan boshqaruv vazifalarini
xalq xo‗jaligimizning xohlagan sohasiga, jumladan, maktab maorif sohasida ham
to‗liq ma‘noda tadbiq qilish mumkin. Lekin, mazkur vazifalarning aniq mazmuni
turli boshqaruv tizimlarda boshqaruv manbaining mazmuniga bog‗liq bo‗ladi.
Demak, biz fikr yuritayotgan vazifalar ijtimoiy boshqaruvning mazmunini
tashkil qiladi. Modomiki, shunday ekan maktab-maorif sohasidagi har bir rahbar
xodim o‗zining boshqaruv ish tizimining mazkur boshqaruv vazifalari asosida
tashkil qilsa, bu borada so‗zsiz yaxshi natijalarga erishishi mumkin. Buning uchun
esa, mazkur boshqaruv vazifalari va ularning mohiyatiga to‗liq tushunib olmoq
mumkin.
Barcha ishlab chiqarish xodimlarini jumladan, maktab xodimlarining
boshqaruv apparatiga va ishlab chiqarish jarayonida, maktabda esa o‗quv tarbiya
hamda maktabning boshqa ishlari jarayonida bevosita ishtirok qiluvchi xodimlarga
bo‗lish mumkin.
Ishlab
chiqarishda, jumladan, maktabda boshqaruv mehnati bilan
shug‗ullanuvchi kishilar (maktab direktori, direktorlarning o‗quv tarbiya va
xo‗jalik ishlari bo‗yicha o‗rinbosarlari, tarbiyaviy ishlar tashkilotchisi, metodik
18
birlashma rahbarlari, kasaba uyushmasi tashkilotining raisi) boshqaruv apparatini
tashkil etadi. Boshqarishning barcha bo‗g‗in va bosqichlaridagi xodimlar ham shu
apparatga
mansubdirlar.
Boshqaruv
apparatining
bir
qismini
kishilarni
boshqaruvchi shaxslar (maktabdagi rahbarlari) tashkil etsa, ikkinchi qismini
ijrochilar (o‗qituvchi, tarbiyachi, sinf rahbarlari, metodik birlashmalarining
a‘zolari, texnik xodimlar) tashkil etadi. Boshqarish sohasidagi ijrochi xodimlarni
ikkita asosiy guruhga: a) mutaxasislarga (o‗qituvchi va tarbiyachilarga); b) texnik
xodimlarga (laborant, kotiba, farrosh, elektrchi-montyor, maktab qorovuli
kabilarga) bo‗lish mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
