1-mavzu bozor iqtisodiyotida innovatsiya reja: Innovatsiyaning mazmuni va mohiyati Innovatsiyaning maqsadlari

2-MAVZU 
ДАВЛАТНИНГ INNOVATSION STRATEGIYAСИ  
Reja: 
1.  Инновацион strategiyaнинг mazmun va mohiyati 
2.  Innovatsiyaning turkumlanishi 
3.  Innovatsion sikl davri va bosqichlari 
4.  Innovatsion ishlarning xususiyatlari 
5.  O‟zbekistanda innovatsion siyosatni  rivojlantirish yo`nalishlari.
  
6.  Korxonalarning  innovatsion siyosati 
 
 
1. Инновацион strategiyaнинг мазмун ва моҳияти 
Innovatsion konsepsiyalar g‗oyalarni boshidan to amalga oshirish uchun 
qamrab oladigan jarayonlarni qamrab olishi lozim. Ijtimoiy ishlab chiqarishning 70 %  
samaradorligi yagi texnika va texnologiyani joriy etilganlidan dalolat beradi. 
Ilmiy-texnik taraqqiyot, ayniqsa hozirgi bosqichda – ilmiy texnik inqilob, ko‗p 
turli  mahsulotlarni  ishlab  chiqarishda  bir  vaqtni  o‗zida  ijtimoiy  xarajatlarni  tejash 
imkonini bermoqda.  
Ijtimoiy  iste‘molni  ilmiy  yangilik  asosida  samarali  qondirish  imkoniyati 
tug‗ilmoqda.  
Albatta yangiliklar tez joriy qilishga xam bog‗liq bo‗lmoqda. 
Eski  mahsulot  bilan  yangi  mahsulot  orasidagi  farqlar,  tafovutlar  solishtirish 
yuzasidan ko‗p yangiliklar ixtiro qilinmoqda. 
Oxirgi yillarda innovatsiya so‗zi tez takrorlanmoqda. Bu atama yangilik so‗zi 
bilan juda o‗xshash. 
"innovatsiya"  lotinchadan  olingan  bo‗lib  “innovus”  (in  -  ichida  va  novus  - 
yangi)  mazmunda  yangilikni  bildiradi.  Yangilik  esa  yangi  mahsulot,  jarayon  va 
ximatni anglatadi. 
Инновацион  стратегия  –  инновацион  тамойиллар  асосида  шаклланадиган 
стратегиянинг  фундаментал  базаси,  корхоналарда  маркетинг,  молиявий  ва  бошқа 
стратегияларни ишлаб чиқишнинг асоси ҳисобланади.
 
Innovatsion jarayonni moddiy jihatdan yangilikni (yangi mahsulot, materiallar, 
jarayonlar, uslublar va x.k.) hamda yangiliklar jarayoni sifatida esa ular o‗zgarishlar 
sifatida  qaralib,  yaratish  ishlar,  o‗zlashtirish,  tarqatish  va  foydalanishga  qaratiladi. 
Ikkinchi  jihatda  yangilik  natija  sifatida  ham  qaraladi.  Chunki  vaqt  maboynida 
rivojlanish bosqichlari va darajalari yangilikda aks etadi. 
Innovatsion shakl jamiyat rivojlanishi bilan vujudga kelgan bo‗lib, innovatsiya 
inson  faoliyatining  barcha  sohalari,  jamiyat  to‗qimalarining  tarkibiga  singib  ketgan 
deb  faraz  qilinadi.  Innovatsiya  tushunchasining  mazmuni  qisqacha  qayta  ko‗rib 
chiqilganda,  qandaydir  yangi  va  albatta  tegishli  himoyalovchi  hujjat  tomonidan 
himoyalangan degan mazmunni anglatadi.  
Buni  ikki  sabab  yuzasidan  qayta  ko‗rib  chiqish  mumkin.  Birinchidan,  hech 
qanday  himoyalangan  hujjat,  hattoki  qonunga  itoatli  jamiyatda  ham  Sizning 

---

5 
 
intellektual mulkka bo‗lgan  barcha qonuniy huquqingizni himoya qilishga yuz foiz 
kafolat  bermaydi  (holbuki,  insonning  intellektual  faoliyat  natijalarining  barchasi 
istisnosiz innovatsiya hisoblanadi, ya‘ni intellektual  mulk ob‘ekti). Ikkinchidan esa, 
har qaerda va barcha innovatsiya turlarini uzoq vaqt qonun bo‗yicha huquqiy himoya 
qilish  mumkin  emas.  Agar  quyidagi  innovatsiya  turlarini  diqqat  bilan  ko‗zdan 
kechirganda bu tushunarli bo‗ladi: 
 texnologik innovatsiyalar; 
 ekologik innovatsiyalar; 
 tashkiliy-ishlab chiqarish innovatsiyalari; 
 boshqaruv innovatsiyalari; 
 harbiy (harbiy-strategik) innovatsiyalar; 
 iqtisodiy innovatsiyalar; 
 ijtimoiy-siyosiy innovatsiyalar; 
 davlat-huquqiy innovatsiyalari; 
 ma‘naviyat sohasidagi innovatsiyalar (fan, madaniyat, etika, maorif va h.k). 
Hozirgi  zamon  sharoitida  kommersializatsiya  va  transfer  potensiali  0  ga  teng 
innovatsiyaning  o‗zinigina  tahlil  qilish  mumkin,    ya‘ni  innovatsiyani  muallif 
mavjudligining u yoki bu chorasi sifatida. 
Innovatsiyaning  mohiyati  ko‗lami  yoki  innovatsion  potensiyal  uning  juda 
muhim  parametrlari  hisoblanadi.  Ushbu  belgilar  bo‗yicha  barcha  innovatsiyalarni 
quyidagi turlarga bo‗lish mumkin: 
 bazis  innovatsiyalari  (jarayonlarni  yoki  inson  faoliyati  sohalari  mazmuni 
o‗zgartirivchi negiz); 
 takomillashtiruvchi innovatsiyalar (jarayon yoki resurslar va mehnat hajmini 
ma‘lum miqdorda o‗zgartiruvchi); 
 mikroinnovatsiyalar (kichik darajada yoki modifikatsiyalangan jarayon yoki 
mahsulotning kichik bir qisminigina o‗zgartiruvchi); 
 psevdoinnovatsiyalar (vaqtidan ilgari bo‗lgan yoki emiruvchi yoki oddiygina 
―galvaniiruyuщie 
trup-murda‖, 
ya‘ni 
o‗ldiruvchi 
jarayondan 
so‗ng 
takomillashtiruvchi). 
Innovatsiyalarni  ―joriy  etish‖  davridagi  barcha  bosqichlarda  innovatsiyalarga 
ularning ko‗lamiga mutanosib ravishda qarshilik ko‗rsatilgan (u turmushga qanchalik 
ko‗p  aloqador  bo‗lsa,  unga  shuncha  kuchli  qarshilik  bo‗lgan).  Kezi  kelganda  eski 
texnologiyalar o‗rniga aynan psevdoinnovatsiyalar juda ham engil ―joriy etilgan‖ (bu 
allaqachon odat tusiga aylangan edi). Hozir ―joriy etish‖ emas, ―transfer‖ tushunchasi 
boshqa  tomonlarga  supurib  tashlangan  vaziyat:  innovatsiyalarning  ko‗lami  qancha 
keng  bo‗lsa,  nafaqat  texnologiyalar  transferi  nazariyasining  tub  qoidalariga,  balki 
yangi texnologiyani tizimning ish faoliyatiga joriy etishdagi barcha ―mayda-chuyda‖ 
tomonlariga ham istisnosiz ravishda shuncha ko‗p e‘tibor qaratiladi. SHunday bo‗lsa 
ham,  kardinal  va  bazis  innovatsiyalar  o‗rtasidagi  qarshilik  ilgarigidek  muhim  bo‗lib 
qoladi  va  bu  konservativ  insonlarning  sof  psixologik  faktorlari  bilan  aloqador. 
SHuning uchun ham quyida ko‗rsatilganidek, bazisli emas, balki takomillashtiruvchi 
innovatsiyalarda kommersializatsiyaning maksimal potensiali kattaroq bo‗ladi. 

---

6 
 
Xullas, e‘tiborni ―keng‖ ko‗lamli innovatsiyalarga qaratish lozim va bu belgilar 
bo‗yicha innovatsiyalarni qayta tasniflash mumkin: 
 global innovatsiyalar(bir qancha mamlakatlardagi alohida faoliyat sohalariga 
darhol kuchli ta‘sir etuvchi); 
 milliy  innovatsiyalar  (ma‘lum  millat  uchungina  muhim  ahamiyatga  ega 
bo‗lgan); 
 hududiy innovatsiyalar (tabiat yoki boshqa maxsus xususiyatlar bilan bog‗liq 
aniq bir hudud doirasiga taalluqli bo‗lmagan); 
 lokal innovatsiyalar (hududiy yoki boshqa belgilar bilan asoslangan alohida 
iste‘molchilar guruhiga mo‗ljallangan); 
 muayyan  yoki  maxsus  innovatsiyalar  (alohida  shaxsga  yoki  alohida 
tashkilotga mo‗ljallangan).  
Innovatsiyalarning  so‗nggi  ikki  klassifikatsiyalarining  bir-biriga  o‗xshab 
ketishini tushunish qiyin emas, bu alohida hollarda mantiqiy bo‗linishga asoslangan 
faoliyat turlarining umumlashtirilgan darajasi hisoblanadi.  
XX asrning so‗nggi choragi  jamiyat hayotining barcha sohalarida bir vaqtning 
o‗zida  bazis  innovatsiyalarning  joriy  etilganligi  va    postindustrial  sivilizatsiyaga 
o‗tish bilan xususiyatlanadi: 
a) Demografik  rivojlanish  shakli,  ehtiyojlarning  tarkibi  va  dinamikasi,  tabiat 
bilan  inson  o‗rtasidagi  o‗zaro  munosabatlar  tamoyillari  o‗zgardi.  Bazis  innovatsiya 
bu  erda  iqtisodiy  o‗sishdan  hayot  sifatini  takomillashtirishga,  insonlarning  ekologik 
tafakkurini o‗zgartirishga e‘tiborning o‗tishi bilan xususiyatlanadi. 
b) Etmish  yillik  global  energetika  inqirozi  ko‗plab  sanoat  tarmoqlaridagi 
energiya ta‘minotini o‗zgartirish orqali bazisli texnologik innovatsiyalarni joriy etish  
uchun turtki berdi.  
c) Radikal  iqtisodiy  innovatsiyalarning  o‗tkazilishi  ishlab  chiqarishda 
dekonsentratsiya  va  demonopolizatsiya  rolining  o‗sishi,  shuningdek  unda  kichik  va 
o‗rta  korxonalar  salmog‗ining  oshishiga  olib  keldi.  SHu  bilan  birga  rivojlanish  va 
integratsiyalashuv  jarayoni  kichik  korxonalar  assosatsiyasidan  halqaro  miqyosdagi 
EIning shakllanishiga olib keldi.  
d) Ijtimoiy-siyosiy  doira  ham  mikromiqyosdagi  ikki  qutbli  dunyodan 
(kapitalist-yollanma 
ishchi) 
makromiqyosga 
(halqaro 
kuchlarning 
qayta 
taqsimlanishi) o‗tish kabi  innovatsion davrni o‗z boshidan kechirdi. Ko‗plab kichik 
partiyalar  va  jamoa  harakatlari  barcha  mamlakatlarning  jamiyat  hayotidagi  ko‗p 
qutblilikni o‗zida aks ettiradi.  
e) Innovatsiyalar  ma‘naviyat  sohalariga  ham  singib  ketdi:  ta‘lim  va 
madaniyatning deyarli barcha turlaridagi plyuralizm, sotsializm g‗oyalarining barbod 
bo‗lishi,  jahon  dinlarining  qayta  vujudga  kelishi  hamda  ―dushmanlik  kayfiyati‖ 
o‗rniga o‗zaro hamkorlik yo‗nalishlariga o‗tish va h.k. 
Texnologik  menejment  bo‗yicha  mutaxassislarning  asosiy  faoliyat  sohasi 
birinchi  navbatda  barcha  texnologik  innovatsiyalarni  o‗rganish  bo‗lganligi  sababli 
ishlab  chiqarishga  postindustrial  va  texnologik  yondashuv  o‗rtasidagi  farqlarga 
batafsil  to‗xtalib  o‗tish,  ya‘ni  texnologik  dunyo  harakat  vektorining  yo‗nalishlarini 
aniqlash lozim: 

---

7 
 
-  texnologiyalarni  gumanitarlashtirish,  insonlarni  eski  amaliyotlardan  ozod 
qilish, turmush farovonligini oshirishning ustuvor yo‗nalishlarini belgilash; 
-  resurslarni  saqlash  va  texnologiyalarni  ekologiklashtirish,  ya‘ni  ularni 
ekologik xalokatlarning oldini olishga yo‗naltirish; 
- ishlab chiqarishga ilm-fan yutuqlarini, yuqori texnologiyalarni joriy etish; 
-  interaktiv  tizimlar  va  setlar  asosida  ishlab  chiqarishning  barcha  sohalarini 
axborotlashtirish; 
- ilmiy-texnik jarayonlarning globalizatsiyalashuvi; 
- texnikalar miniatyurizatsiyasi, biznesni deurbanizatsiyalash.  
Sizning  shaxsiy  yoki  jamoaviy  ish  jarayoningizda  vujudga  kelgan  Sizning 
deyarli  har  qanday  uslubiy,  boshqaruv,  instrumental,  tashkiliy  yoki  malaka 
faoliyatingiz  transfer  va  kommersializatsiya  uchun  foydali.  Keling  sinab  ko‗ramiz, 
Masalan, oliy o‗quv yurti o‗qituvchisi doimiy ravishda  ikki yoki uch stavkadan ortiq 
o‗ylab ko‗rilmagan imkoniyatlarga ega bo‗ladi. Demak, oliy o‗quv yurti o‗qituvchisi: 
 qandaydir ilmiy-tadqiqot bo‗yicha shartnomalar tuzish(studentlarni jalb etish 
bilan); 
 o‗quv  jarayoniga  qo‗llaniladigan  uskunalardan  foydalanib  texnik  yoki 
analitik xizmatlarni ko‗rsatish; 
 konsultatsiya xizmatlarini ko‗rsatish; 
 o‗zining qandaydir xobbi, qiziqishlarini dolzarblashtirish; 
 o‗zining qandaydir huquqlaridan foydalanib litsenziyalar berish; 
 ishlab  chiqarish  korxonasi  bilan  hamkorlikda  qandaydir  loyihani  amalga 
oshirish; 
 o‗quv seminari yoki kurs tashkil etish (nafaqat o‗quv yurtida, balki, masalan 
ishlab chiqarish korxonasida); 
 o‗quv kursi  yuzasidan  masalalar  to‗plami  yoki  tarqatma  materiallar taqdim 
etish; 
 konstruktorlik yoki dasturlashtirish xizmatlarini taqdim etish; 
 yuqorida ko‗rsatilganlardan biri asosida o‗zining xususiy korxonasini tashkil 
etish va h.k. 
Innovatsiyaniig  turlari.  Iqtisodiy  adabiyotlarda  «innovatsiya»,  «yangi 
kiritilgan  sharoit»  va  «yangilik»  kabi tushunchalarning  turli  talkdnlari uchrab 
turadi.  Ba‘zi  xrlatlarda  ushbu  tushunchalar  sinonim  sifatida  ishla-tiladi,  lekin 
ularning orasida ma‘lum farkdar bor. 
«Yangilik»  atamasi  «ixtiro»  tutsgunchasiga  yakin  turadi.  Yangilik  - 
biron-bir 
faoliyat 
soxasida 
uning 
samara-dorligini 
oshirish 
buyicha 
fundamental,  amaliy  taddi-krtlar,  ishlanmalar  yoki  eksperimental  ishlarning 
ras-miylashgan  natijasi,  yakunidir.  Yangilik  -  ixtiro,  kash-fiyot,  tovar 
belgilari,  ratsionalizatorlik  takliflari,  yangi  yoki  takomillashtirilgan  mahsulot, 
texnologiya,  Boshqaruv  yoki  ishlab  chikdrish  jarayonlari  xujjatlari,  tashkiliy 
ishlab  chikdrish  yoki  boshkd  to‗zilmalar,  nou-xau,  tushunchalar,  ilmiy 
yondashuvlar  yoki  tamoyillar,  xujjatlar  (standart,  tavsiyalar,  uslubiyat, 
yuriщyuma-lar  va  xrkazolar),  marketing  tadkikrtlari  natijalari  va  shu  kabilar 
kurinishida bulishi mumkin. 

---

8 
 
Innovatsiya  -  bonщarish  ob‘ektini  yaxshilash  va  iqtisodiy,  ijtimoiy, 
ekologik,  ilmiy-texnikaviy  yoki  boshkd  soxalarda  samara  olish  makradida 
yangilikni joriy etishning pirovard natijasidir. 
«Innovatsiya»  -  mahsulotlar,  texnologiyalar,  tash-kilotchilik  va 
boshkdrish  shakllarining  yangi  turlarini  ishlab  chik,ish  va  amalda  kullashga 
yunaltirilgan  fao-liyatdir.  Boshkd  ta‘rif  xdm  mavjud:  «Innovatsiya  yangi 
kiritilgan  sharoit,  jamiyatning  rivojlanishi  ta‘sirida  o‗zgarayotgan  inson 
extiyojlarini  krndirish  uchun  yangi  amaliy  vositani  yaratish,  tarkdtish  va 
foydalanishning majmuaviy jarayonidir». 
Umuman  olganda,  innovatsiya  -  asosiy  kapitalni  (ishlab  chikdrish 
fondlarini)  yoki  ishlab  chikdrilayottan mahsulotlarni  fan,  texnika,  texnologiya 
yutukdshrini  jalb  kilish  asosida  yangilash.  Bu  -  jamiyatda  ishlab  chikdrishni 
takomillashtirishning ob‘ektiv krnunlariga asoslangan jarayon. 
Innovatsiya, bu: 

  birinchidan,  innovatsiya  goyasiga  ega  bulgan  muayyan  axborot 
tuplami (innovatsiya axborotning bir kurinishi  tarzida va shu ma‘noda faraziy 
yangilik); 

 
ikkinchidan, tegishli k,aror v;abul o‗ilinishi ja-rayoni orkali utgan va 
moddiylashgan  innovatsiya  goyasi  (innovatsiya  uni  o‗zlashtirish,  joriy  etish 
jarayoni tarzida yoki amalga oshadigan, ruyobga chikadigan yangi lik); 

  uchinchidan, olingan natija yoki joriy kilingan yangilik.