Ta’minot, boshqaruv va h k. ham mavjudligi bilan

K

жл

 = A

а

 : QP 

≥

 2 

---

254 

A

ам

 = T : Q

у

,  

U

а

1

 = K

с

: A

ам

 

 

 

Bu yerda: A

ам

  - aylanma mablag‘larning aylanuvchanligi; 

                        T  

- realizatsiyadan olingan tushum; 

                        Q

у

   - aylanma mablag‘larning yillik o‘rtacha  

                         

  qoldig‘i; 

                        U

а

1

  - aylanma mablag‘lar bir marta  

                         

  aylanish

 

davri; 

                        K

с

   - tahlil davridagi kunlar soni. 

 

 

Zaxiralarning  aylanuvchanligi  quyidagi  formula  yordamida 

aniqlanadi: 

 

A

з

 = T

см

: Q

зу

 

 

Bu yerda: A

з

   – zaxiralarning aylanuvchanligi; 

                T

см

   – sotilgan mahsulot tannarxi; 

                Q

зу

   – zaxiralarning o‘rtacha qiymati.  

Debitorlik 

qarzlarini 

to‘lashning 

kunlardagi 

o‘rtacha 

davomiyligi sotib oluvchilarning schyotlar bo‘yicha to‘lash tezligini 

aks ettiradi va u quyidagicha aniqlanadi: 

 

 

DQ

туд

 = DQ

с

 : T

к

 

 

 

Bu yerda: DQ

туд

 – debitorlik qarzlarini to‘lashning  

                         

     kunlardagi o‘rtacha davomiyligi; 

                        DQ

с

 – debitorlik qarzining o‘rtacha summasi; 

                        T

к

    – sotishdan olingan kunlik o‘rtacha  

                         

      tushum. 

 

 

Bu  ko‘rsatkichning  past  darajasi  XYuS  debitorlardan  pulni 

undirish  bo‘yicha  ishining  samaradorligidan  darak  beradi.  Biroq, 

ayrim  hollarda,  bu  narsa  XYuS  kredit  siyosatining  haddan  ziyod 

qattiqligini  ham  ko‘rsatib,  realizatsiya  qilingan  mahsulotlarning 

uncha katta bo‘lmagan qismi kreditga sotilganligini ham anglatadi. 

243 

joylashtirilganligini  aks  ettiradi.  Asosiy  fondlarning  xizmat  qilish 

muddati  (yoshi)  jihatidan  tarkibiy  tuzilmasi  ularning  ahvolini  yosh 

guruhlari  va  takror  ishlab  chiqarish  sur’atlari  bo‘yicha  ifodalaydi. 

Keyingi  yillarda  asosiy  fondlarning  yyetarli darajada  faol  takror 

ishlab  chiqarilmaganligi  uchun  ularning  yoshi  va  eskirishi  ortib 

bormoqda (oshmoqda). 

Asosiy fondlar pul shaklida baholanadi va hisoblanadi hamda 

buxgalteriya  hisobida  asosiy  vositalar  sifatida  aks  ettiriladi. 

Ularning tarkibiga quyidagilar kiradi: 

•  binolar; 

•  inshootlar  (neft  va  gaz  qazib  oluvchi,  gidrotexnik,  transport 

xo‘jaligi inshootlari va boshqalar); 

•  uzatuvchi  moslamalar  (elektr  uzatuvchi,  aloqa,  quvurlar  va 

h.k.); 

•  ishchi va kuch mashinalari va dastgohlari; 

•  o‘lchovchi  va  tartibga  soluvchi  (o‘zgartiruvchi)  asbob 

(pribor)lar va qurilmalar; 

•  uy-joylar; 

•  hisoblash texnikasi va orgtexnika; 

•  transport vositalari; 

•  asbob(instrument)lar; 

•  ishlab chiqarish va xo‘jalik asbob (inventar)lari va buyumlari; 

•  ishchi va mahsuldor qoramollar; 

•  ko‘p yillik o‘simliklar. 

Yuqoridagilardan tashqari asosiy vositalarning tarkibiga yana 

tashkilotning 

mulkida 

bo‘lgan 

yer 

maydonlari, 

tabiatdan 

foydalanish  obyektlari  (suv,  qazilma  boyliklari  va  boshqa  tabiiy 

resurslar),  asosiy  vositalarning  ijaraga  olingan  obyektlari  ham 

kiradi. 

Ishchi va kuch mashinalari hamda dastgohlari, o‘lchovchi va 

tartibga  soluvchi  (o‘zgartiruvchi)  qurilmalar  hamda  asbob 

(pribor)lar,  hisoblash  texnikasi,  transport  vositalari,  asbob 

(instrument)lar,  ishlab  chiqarish  va  xo‘jalik  ashyo  (inventar)lari, 

odatda,  asosiy  fondlarning  aktiv  qismiga  kiritilib,  ular  mehnat 

predmetlariga  bevosita  ta’sir  ko‘rsatadi.  Ularning  qolgan  qismlari 

esa  asosiy  fondlarning  passiv  qismiga  kiritiladi.  Bozor  iqtisodiyoti 

sharoitida  asosiy  kapital  aktiv  qismining  maksimal  ravishda 

oshirilishi eng muhim vazifalardan biri bo‘lib hisoblanadi. 

---

244 

Asosiy  kapital  doiraviy  aylanishining  samaradorligini  tahlil 

qilishda quyidagilarni hisobga olish maqsadga muvofiq: 

•  moliyaviy  nuqtayi  nazardan  asosiy  kapitalning  doiraviy 

aylanishi  moliyaviy  resurslar  tegishli  fondlarining  tashkil  etilishi 

bilan  birga  yuz  beradi.  Bu  bir  vaqtning  o‘zida  ham  asosiy  kapital 

va ham aylanma kapital aylanishiga to‘liq tegishlidir; 

•  shu doiraviy aylanish jarayonida vujudga keladigan moliyaviy 

resurslardan  foydalanish  samaradorligini  baholash  muhim 

hisoblanadi; 

•  ishlayotgan  ishlab  chiqarish  fondlaridan  foydalanish  va 

eskirgan  asosiy  ishlab  chiqarish  fondlarini  yangilashning  o‘z 

vaqtida amalga oshirilishi samaradorligini baholash kerak. 

XYuSning  moliyaviy  resurslari  tarkibi  o‘z

 

va  jalb qilingan  pul 

mablag‘laridan  iborat  bo‘lishi  mumkin.  Takror  ishlab  chiqarish 

jihatidan  asosiy  kapitalning  doiraviy  aylanishi  iste’mol  qilingan 

asosiy  fondlarni  almashtirish  (yangilash)  uchun  amortizatsiya 

mablag‘larining amortizatsiya fondida jamg‘arilishini ko‘zda tutadi. 

Hisobot  davri  davomida  asosiy  vositalar  obyektlari  bo‘yicha 

amortizatsiya  ajratmalari  hisoblashni  qo‘llash  usullariga  bog‘liq 

bo‘lmagan  holda  har  oyda  hisoblanadi.  Mavsumiy  ishlab  chiqa-

rishda  ham  asosiy  vositalar  bo‘yicha  amortizatsiya  ajrat-

malarining yillik summasi hisobot yilida tashkilotning ishlash davri 

davomida  bir  tekisda  hisoblanadi.  Agar  asosiy  vositalarning 

obyektlari  rekonstruksiya  va  modernizatsiya  qilishda  bo‘lsa,  yoki 

ular  uch  oydan  ko‘proq  muddatga  konservatsiya  qilishga 

o‘tkazilgan  bo‘lsa,  bunday  holatlarda  amortizatsiya  ajratmalarini 

hisoblash  tashkilot  rahbarining  qaroriga  muvofiq  to‘xtalishi 

mumkin. 

Amortizatsiyalashtiriladigan  (belgilangan  muddat  ichida 

yangilanishi  shart  bo‘lgan)  mol-mulklar  o‘zlarining  foydali 

foydalanish  muddatlariga  bog‘liq  ravishda  turli  amortizatsiya 

guruhlariga  birlashtiriladi.

 

Birinchi  guruhga  foydali  foydalanish

 

(ishlatish) muddati 1  yildan 2  yilgacha bo‘lgan mol-mulklar, oxirgi 

guruhga esa foydali foydalanish muddatlari 30 yildan ortiq bo‘lgan 

mol-mulklar kiritiladi. 

Amortizatsiya  guruhlariga  kiritiladigan  asosiy  vositalarning 

tasniflanish  tartibini (klassifikatsiyalanishini) har bir mamlakatning 

hukumati  aniqlab  beradi.  Amortizatsiya  guruhlari  ko‘rsatilmagan 

asosiy vositalarning turlari bo‘yicha foydali foydalanish muddatlari 

253 

tayyor  mahsulot  –  debitorlik  qarzlari  –  tushum  ko‘rinishida 

tushadigan  pul  mablag‘lari.  Bunda  aylanma  kapital  kompaniya 

moliyaviy 

holatining 

o‘lchovchisi 

va 

tartibga 

soluvchisi 

hisoblanadi. 

Aylanma 

mablag‘lar 

(kapital)ni 

shakllantirish 

va 

moliyalashtirish manbalari quyidagilardan iborat: 

•  o‘z va ularga tenglashtirilgan mablag‘lar; 

•  qarz va jalb qilingan mablag‘lar. 

O‘z  navbatida,  aylanma  mablag‘lar  (kapital)ni  shakllantirish 

va moliyalashtirishning o‘z manbalari tarkibiga quyidagilar kiradi: 

•  ustav kapitali; 

•  foyda; 

•  emission daromad. 

Emission  daromad,  ayrim  hollarda,  ta’sischilik  foydasi  deb 

ham yuritiladi. 

O‘z 

mablag‘lariga 

tenglashtirilgan 

manbalar 

qat’iy 

passivlardan,  ya’ni  XYuS  aylanmasida  doimiy  ravishda  mavjud 

bo‘ladigan  jalb  qilingan  mablag‘lardan  iborat.  Ish  haqi  va  sotsial 

sug‘urta  bo‘yicha  qarzlar,  qadoqlarni  qaytarish  bo‘yicha  garovlar, 

kelgusi  davr  xarajatlarini  qoplash  bo‘yicha  zaxiralar  shu  shaklda 

vaqtinchalik foydalanilishi mumkin. 

Qarz  mablag‘lar  o‘z  aylanma  mablag‘larining  yetmagan 

qismini to‘ldirishga mo‘ljallangan. Ularning tarkibiga: 

•  banklarning qisqa muddatli kreditlari; 

•   zayomlar; 

•  uzoq muddatli kreditlarning bo‘sh mablag‘lari kiradi. 

Jalb qilingan mablag‘lar: 

•  mol yetkazib beruvchi va pudratchilarning kreditorlik qarzlari; 

•  to‘lanuvchi veksellar; 

•  “qiz”  XYuSlar  va  bo‘ysunuvchi  jamiyatlar  hamda  byudjet 

oldidagi qarzlar; 

•  olingan bo‘nak (avans)lar; 

•  va boshqa kreditorlar ko‘rinishida maydonga chiqadi. 

Aylanma  kapitalning  foydalanish  samaradorligini  ifodalovchi 

umumlashtiruvchi ko‘rsatkichlar aylanma mablag‘lar aylanishining 

soni  va  aylanma  mablag‘lar  bir  marta  aylanishining  uzoqligi 

hisoblanadi va ular quyidagicha aniqlanadi: 

 

---

252 

•  sotib olingan yarim tayyor mahsulotlar; 

•  yoqilg‘i; 

•  qadoqlash va qadoqlash materiallari; 

•  joriy ta’mirlash uchun ehtiyot qismlar; 

•  inventarlar va xo‘jalik buyumlari; 

•  tugallanmagan ishlab chiqarish xarajatlari; 

•  o‘z ishlab chiqarishining yarim tayyor mahsulotlari; 

•  kelgusi davr xarajatlari; 

•  boshqa xarajatlar. 

Aylanma  kapitalning  tarkibiy  tuzilmasini  tashkil  etuvchi 

muomala fondlari quyidagi guruhlardan iborat: 

•  tayyor  mahsulot  va  qayta  sotishga  mo‘ljallangan  tovarlar, 

ortib jo‘natilgan tovarlar; 

•   pul  mablag‘lari  –  kassadagi  pullar,  hisob-kitob  va  valyuta 

hisobvaraqlaridagi  pullar,  bankdagi  maxsus  hisobvaraqlari 

(akkreditivlar  va  chek  daftarchalari,  depozit  hisobvaraqlari, 

boshqa to‘lov hujjatlari); 

•  qisqa  muddatli  (bir  yildan  ortiq  bo‘lmagan  muddatda) 

moliyaviy  qo‘yilmalar  –  boshqa  XYuSlar  qimmatli  qog‘ozlariga 

investitsiyalar, 

davlat 

va 

mahalliy 

zayomlarning 

foizli 

obligatsiyalari, 

boshqa 

XYuSlarga 

berilgan 

zayomlar, 

aksionerlardan o‘z aksiyalarini sotib olish; 

•  debitorlik qarzlarining barcha ko‘rinishlari, sotib oluvchilar va 

buyurtmachilarning 

qarzlari, 

olinuvchi 

veksellar, “qiz” 

va 

bo‘ysunuvchi  jamiyatlarning  qarzlari,  ustav  kapitaliga  badallar 

bo‘yicha  ta’sischilarning  qarzlari,  berilgan  avanslar,  boshqa 

debitorlarning mablag‘lari. 

Aylanma 

kapitalning 

boshqa 

qismi 

pulli 

ko‘rinishda 

shakllantiriladi va aylanma fondlarning iqtisodiy elementlariga pulli 

kapitalni  doimiy  avanslashtirish  ko‘rinishida  doiraviy  aylanishda 

bo‘ladi.  Pul  mablag‘larining  doiraviy  aylanishi  XYuS  tomonidan 

ishlab  chiqarishga  zarur  bo‘lgan  moddiy  resurslar  qiymatining 

to‘lanishi  bilan  boshlanadi  va  shu  xarajatlarning  mahsulotni 

sotishdan olingan tushum ko‘rinishida qaytishi bilan tugallanadi. 

Doiraviy  aylanish  jarayonida  aylanma  kapital  doimiy  qiymat 

kategoriyasi  sifatida  saqlanib  qolsa-da,  o‘z  tarkibiy  qismlarining 

funksional  shakllarini  uzluksiz  ravishda  quyidagi  ketma-ketlikda 

o‘zgartiradi: pul mablag‘lari – xomashyo va materiallar zaxiralari – 

245 

ularni  tayyorlagan  tashkilotlarning  tavsiyalari  va  texnik  shart-

sharoitlariga  muvofiq  ravishda  soliq  to‘lovchining  o‘zi  tomonidan 

o‘rnatiladi. 

Hozirgi  paytda  amaliyotda  amortizatsiya  ajratmalarini 

hisoblashning ikki asosiy metodidan foydalaniladi: 

•  chiziqli; 

•  nochiziqli. 

Amortizatsiya  ajratmalarini  hisoblashning  chiziqli  metodi 

binolar,  inshootlar,  uzatish  qurilmalariga  nisbatan  ularning 

foydalanishga  topshirish  muddatlariga  bog‘liq  bo‘lmagan  holda 

qo‘llaniladi.  Asosiy  vositalarning  qolgan  boshqa  obyektlariga 

nisbatan 

amortizatsiya 

summalarini 

hisob-kitob 

qilishning 

yuqoridagi ikki metodidan  – chiziqli va nochiziqli - biri qo‘llanilishi 

mumkin. 

Chiziqli  metod  qo‘llanilganda  bir  oy  uchun  hisoblangan 

amortizatsiyaning  summasi  shu  obyekt  uchun  aniqlangan 

amortizatsiya normasi va obyektning dastlabki (tiklash) qiymatiga 

nisbatan quyidagicha aniqlanadi: