Ta’minot, boshqaruv va h k. ham mavjudligi bilan

 

265 

 

12-BOB.  XO‘JALIK YURITUVCHI SUBYEKTNING 

ISHLAB CHIQARISH CHIQIMLARI, FOYDASI 

VA RENTABELLIGI 

   

12.1.  Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning xarajatlari: 

mohiyati, tarkibi,  klassifikatsiyalanishi va 

samaradorligini baholash 

 

 

“Ishlab  chiqarish  xarajatlari”  va  “ishlab  chiqarish  chiqimlari” 

tushunchalari  (iboralari)  bir  xil  ma’noni  anglatmaydi.  Bu 

tushunchalarning  ikkinchisi  birinchisiga  nisbatan  kengroq  bo‘lib, 

jamiyat  nuqtayi nazaridan  u  jonli  va  buyumlashgan  mehnatning 

barcha hajmini o‘zida mujassam etadi va mahsulotning qiymatiga 

teng. “Ishlab  chiqarish  “chiqimlari”  tushunchasi,  aksariyat 

hollarda,  iqtisodiyotning  ma’lum  bir  sohasi  bilan  bog‘langan 

(masalan,  ishlab  chiqarish  chiqimlari,  muomala  chiqimlari  va 

boshqalar). 

 

Ishlab  chiqarish  chiqimlarini  dastlab  ikki  guruhga  bo‘lish 

mumkin: 

•  aniq yoki amaldagi, haqiqatdagi chiqimlar; 

•  aniq bo‘lmagan chiqimlar. 

Aniq  yoki  amaldagi,  haqiqatdagi  chiqimlar  XYuS  tomonidan 

amalga  oshirilgan  aniq  xarajatlardan  –  ish  haqi,  xomashyo  va 

materiallar  xarajatlari,  ijara  uchun  to‘lov  va  boshqalardan  iborat. 

Aniq  bo‘lmagan,  almashgan  chiqimlar  yoki  qo‘ldan  boy  berilgan, 

qo‘ldan chiqarilgan imkoniyatlar chiqimlari esa shu bilan bog‘liqki, 

XYuS  mahsulot  ishlab  chiqarish  uchun  kapitaldan  foydalanib, 

shuning  o‘zida  uning  muqobilli  foydalanish  imkoniyatini  qo‘ldan 

chiqaradi. Mablag‘larning cheklanganligi ularning foydalilik daraja-

siga  qarab  mavjud  imkoniyatlarning  variantlaridan  foydalanishga 

XYuSni  majbur  qiladi.  Bunda  har  doim  qo‘ldan  chiqarilgan,  boy 

berilgan foydalar elementlari va demak, aniq bo‘lmagan chiqimlar 

elementlari  mavjud  bo‘ladi.  U  yoki  bu  mahsulotni  ishlab 

chiqarishni  davom  ettirish  yoki  uni  yanada  kengaytirish  xususida 

har  qanday  boshqaruv  qarori  aniq  va  aniq  bo‘lmagan 

chiqimlarning hisob-kitobiga asoslanadi. U yoki bu iqtisodiy qaror 

o‘rtasidagi  tanlanish  har  doim  boshqa  maqsadlarga  erishish 

---

288 

Shu  mintaqaning  o‘zida  ishlab  chiqariladigan  va  iste’mol 

qilinadigan  mahsulotlarga  o‘rnatilgan  baholar  mahalliy  baholar 

deyiladi.