|
N = X
0
x U x K
Bu yerda: N – tugallanmagan ishlab chiqarish bo‘yicha
aylanma mablag‘larning normativi;
X
0
– mahsulotni ishlab chiqarishga qilinadigan
bir kunlik xarajatlar;
U
– ishlab chiqarish siklining uzoqligi
(kunlarda);
K
– xarajatlarning o‘sib borish
(jamlanib borish) koeffitsiyenti.
Mahsulotni ishlab chiqarishga qilinadigan bir kunlik xarajatlar
chorak davomida tannarx bo‘yicha ishlab chiqarilgan tovar
mahsuloti qiymatini tegishli chorakdagi 90 kunga bo‘lib topiladi.
Ishlab chiqarish siklining davomiyligi (uzoqligi) quyidagilar
bilan belgilanadi:
269
- xomashyo va materiallar;
- sotib olingan butlovchi buyumlar va yarim tayyor
mahsulotlar;
- yoqilg‘i;
- texnologik maqsadlar uchun elektroenergiya;
- va boshqalar.
b) mehnat haqi xarajatlari;
d) tasdiqlangan yagon ijtimoiy soliq stavkasiga muvofiq
ravishda ish haqi fondiga hisoblashlar;
e) asosiy vositalarning amortizatsiyasi;
f) boshqa xarajatlar:
- ijara haqi;
- majburiy sug‘urta to‘lovlari;
- tannarx tarkibiga kiritiladigan soliqlar;
- va boshqalar.
Iqtisodiy elementlar xarajatlarning bir xil ko‘rinishlari bo‘lib,
ular mahsulotni ishlab chiqarish va realizatsiya qilishda aniq bir
rolni o‘ynaydi. Xarajatlarning iqtisodiy elementlarga bo‘linishidan
mahsulot barcha hajmini ishlab chiqarish xarajatlarining smetasini
tuzishda foydalaniladi. Tannarxning elementli tarkibiy tuzilmasi
xarajatlar u yoki bu ko‘rinishi salmog‘iga bog‘liq ravishda
sanoatning tarmoqlari bo‘yicha farqlanadi. Agar moddiy (material)
sig‘imli tarmoqlarda mahsulot tannarxining tarkibida moddiy
xarajatlar hal qiluvchi o‘rinni egallasa, mehnat sig‘imli tarmoqlarda
esa asosiy hissa mehnat haqiga to‘g‘ri keladi. Energiya sig‘imli
tarmoqlar ham mavjud bo‘lib, ularning tannarxida energetika
resurslarining xarajatlari (rangli metallurgiya, ximiya sanoati,
yengil metallarni ishlab chiqarish) katta salmoqni egallaydi. O‘z
navbatida, fond sig‘imli tarmoqlarda katta salmoq asosiy
fondlarning amortizatsiyasi va ularni saqlash bilan bog‘liq bo‘lgan
xarajatlarga to‘g‘ri keladi.
Kalkulyatsiya
moddalari
bo‘yicha
xarajatlar
quyidagi
guruhlarga bo‘linadi:
• xomashyo va materiallar;
• qaytariluvchi chiqindilar;
• texnologik maqsadlar uchun yoqilg‘i va energiya;
• asosiy ishlab chiqarish ishchilarining asosiy va qo‘shimcha
ish haqlari;
• yagona ijtimoiy soliqqa hisoblashlar;
268
• ishlab chiqarishning hajmiga nisbatan;
• iqtisodiy elementlariga ko‘ra;
• kalkulyatsiya moddalari bo‘yicha;
• mahsulot tannarxiga o‘tkazilish usuliga muvofiq;
• davlat tomonidan tartibga solinish darajasiga qarab;
• va boshqalar.
Ishlab chiqarish hajmiga nisbatan xarajatlar quyidagi
guruhlarga klassifikatsiya qilinadi:
• doimiy (o‘zgarmaydigan) xarajatlar;
• o‘zgaruvchan xarajatlar.
Doimiy (o‘zgarmaydigan) xarajatlar ishlab chiqarish hajmiga
bog‘liq bo‘lmaydi. Bu xarajatlar, hatto XYuS ishlamay turgan
hollarda ham yoki uning tashkil qilinish davrida ham mavjud
bo‘ladi. Bunday xarajatlarning qatoriga o‘z asosiy fondlarining
amortizatsiyasi, binolarning ijarasi, ma’muriyat va xizmat
ko‘rsatuvchi xodimlarga ish haqi, soliqlarning ayrim ko‘rinishlari va
boshqalar kiradi.
O‘zgaruvchan xarajatlar ishlab chiqarish hajmiga nisbatan
proportsional ravishda o‘zgaradi. Bunday xarajatlarning tarkibi
xomashyo, materiallar, butlovchi buyumlar va yarim tayyor
mahsulotlar, texnologik ehtiyojlar uchun yoqilg‘i va energiya,
asosiy ishchilarning ish haqlari va boshqalar bilan bog‘liq bo‘lgan
xarajatlardan iborat.
Bir
vaqtning
o‘zida
XYuS
xarajatlarining
doimiy
(o‘zgarmaydigan)
xarajatlar
va
o‘zgaruvchan
xarajatlarga
bo‘linishi shartli xaraktyerga ega. Buning sababi shundaki, uzoq
vaqt davomida XYuSning barcha xarajatlari o‘zgaradi. Shuning
uchun
ham
ular
ko‘p
hollarda
shartli-doimiy
(shartli-
o‘zgarmaydigan) va shartli-o‘zgaruvchan xarajatlar deb yuritiladi.
Xarajatlarning bunday bo‘linishidan zarar (ziyon)sizlik tahlil
qilinganda, ishlab chiqariladigan mahsulotning tarkibiy tuzilmasini
optimallashtirishda va moliyaviy rejalashtirishni amalga oshirish
(o‘tkazish)da foydalaniladi. Doimiy (o‘zgarmaydigan) xarajatlar va
o‘zgaruvchan xarajatlarning yig‘indisi mahsulotni ishlab chiqarish
va realizatsiya qilish xarajatlarining umumiy summasini tashkil
etadi.
Iqtisodiy elementlariga ko‘ra xarajatlarni quyidagi guruhlarga
bo‘lish mumkin:
a) moddiy xarajatlar:
261
• bevosita ishlov berish jarayoniga tegishli vaqt (texnologik
zaxira);
• ishlov beriluvchi buyumlarning ish joylarida joylashishi
(transport zaxirasi);
• aylanma zaxirasi (ishlov berish operatsiyalari oralig‘idagi
vaqtlar);
• sug‘urta zaxirasi (uzilishlar sodir bo‘ladigan vaziyatlar
uchun).
Xarajatlarning o‘sib borish (jamlanib borish) koeffitsienti
tugallanmagan ishlab chiqarishdagi buyum o‘rtacha tannarxining
ishlab chiqarish xarajatlarining umumiy summasiga nisbati bilan
aniqlanadi.
Albatta, zaxiralarni mohirona boshqarish menejment va
XYuS ishlab chiarish xodimlaridan inflyatsiyani hisobga olishni,
sifat va chiqariladigan tovarning bozorda talabgir ekanligi ustidan
uzluksiz nazorat olib borishni, bahosi va iste’mol belgilariga
(xususiyatlariga)
ko‘ra
XYuS
tomonidan
chiqariladigan
mahsulotlarning
iste’molchilar
talabiga
qarab
o‘zgarishini
qondirishni talab qiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
