137
Instrumental o’lchash qisman avtomatlashtirilgan va to’liq avtomatlashtirilgan bo’lishi
mumkin, qisman avtomatlashtirilgan o’lchash paytida natija bevosita insonning aralashishi
yordamida amalga oshiriladi. Masalan: qabul qilingan don mahsulotlarining o’lchash
natijalarini tarozibon tarozi ko’rsatkichidan olib qaydlov jurnaliga yozadi.
To’liq avtomatik o’lchash paytida esa inson ishtirokining keragi yo’q, natija hujjat
shaklida taqdim qilinib ob’ektiv hisoblanadi.
Masalan: Abiturentning bilim doirasini test sinovi yordamida baholash.
Inson sezgi organlari yordamisiz aniqlanayotgan xossalar qaysidir usulda aniqlanishi va
nimadadir qayd etilishi kerak. Fizik xossalarni aniqlashga mo’ljallangan texnik qurulmalar
indikatorlar deb ataladi. Magnitli kompos strelkasi magnit maydoni kuchlanishi indikatori,
elektr yoritish lampochkasi elektr kuchlanishi indikatori, lakmus qog’ozi eritmalardagi vodorod
ionlari faolligi indikatori hisoblanadi.
Indikatorlar yordamida o’lchanayotgan fizik kattalikning mavjudligi aniqlanadi. Bunda
indikatorlar inson sezgi organlari vazifasi singari vazifani bajaradi.
O’lchash usuli.
Metrologik xizmat amalida ko’pincha bitta o’zgarmas kattalikni turli usullar yordamida
o’lchaganda turlicha natijalar olinishi mumkin. Bu usullarning har biri o’zining yutuq va
kamchiliklarga ega. SHunday kamchiliklarni yo’qotish uchun bir qancha amallar mavjud.
SHulardan bir nechtasini ko’rib chiqamiz.
Almashtirish usuli. Bu usulda o’lchanadigan kattalik uning o’lchamiga teng bo’lgan
boshqa bir narsa bilan almashtiriladi. Masalan, yuk massasini teng yelkali tarozilarda tortish
paytida uning massasi muvozanatlashtiruvchi tarozi toshlari massasiga teng deb hisoblanadi.
Birok, bu holat faqat yelkalar qat’iy ravishda teng bo’lgandagina maxsatga muofikdir. Ammo,
amalda koromislo yelkalari xech qachon bir-biriga teng bulaolmaydi. SHuning uchun, yuk
uning massasiga teng bo’lmagan toshlar massasi bilan muvozanatlashtiriladi. Almashtirish
usulini kullashda usha yuk har qanday boshqa bir predmet bilan muvozanatlashtiriladi, so’ngra
o’lchanayotgan yuk o’rniga tarozi toshlari qo’yiladi va koromislo muvozanatlashtiriladi.
Albatta bunda yuk massasini toshlar massasiga teng deb olish mumkin. Yelkalarning
notengligini shu usul bilan yengamiz.
Ta’sir kiluvchi omilni karama-qarshi belgi bo’yicha kompensatsiya qilish. Bu usul
quyidagicha amalga oshiriladi. O’lchash ikki marta bajariladi, ya’ni ta’sir kiluvchi omil o’z-
o’ziga karama-qarshi yunaltirilsin. O’lchash natijasi sifatida ikki tajribaning o’rta arifmetik
qiymati qabul qilinadi. Masalan, ayrim o’lchash vositalarning mexanik qismlari lyuftga ega,
uning ta’siri o’lchash
mexanizmi dastlab katta tomondan so’ngra kichik qiymat tomonidan o’lchash kattaligiga
yaqinlashtirilib kompensatsiya qilinadi.
Do'stlaringiz bilan baham: