Muvozanatli deb tushuniladi. Ammo, har qanday iqtisodiy tizimning bunday holati hayoliydir

Narxlar ikki martaga                   70 
oshishi uchun zarur          =  ---------------------- 
yillar soni                                      
 
Misol uchun, yillik inflyatsiya darajasi 7 % ga teng bo’lsa, taxminan 10 yilda  
narxlar ikki martaga oshadi, ya’ni, (70:7 = 10). 
 
4.2. Inflyatsiyaning turlari. Talab va taklif inflyatsiyasi 
Odatda  inflyatsiyani  ikki  xilga  talab  inflyatsiyasi  va  taklif  inflyatsiyasiga 
ajratiladi. Talab inflyatsiyasi - bu iqtisodiyotda talab keskin oshib ketishi va uni 
ishlab chiqarishning real hajmi bilan qondirish mumkin bo’lmay qolgan sharoitlarda 
kelib  chiqadi.  Ya’ni,  to’liq  bandlilikka  yaqin  sharoitda  iqtisodiyotning  ishlab 
chiqarish  imkoniyatlari    o’sib  borayotgan  yalpi    talabni  qondirolmaydi.  Ortiqcha 
talab  esa  real  tovarlar  narxining  ko’payishiga  iqtisodiy  bosim  beradi  va  talab 
inflyatsiyasi  kelib  chiqadi.  Yoki,  oddiy  so’zlar  bilan  aytganda,  «xaddan  ziyod 
pullar  haddan  kam  tovarlarni  ovlaydi».  Talab  inflyatsiyasini  keltirib  chiqaruvchi 
asosiy  sabablar  aholining  ish  bilan  to’liq  bandligi  va  ish  haqining  oshib  borishi 
hisoblanadi.  Demak,  inflyatsiya  talab,  taklif,  ish  bilan  bandlik,  narx,  ishlab 
chiqarish sur’atlari kabi ko’pgina omillarga bog’liq.  
Iqtisod  pasayish  holatida  bo’lganda  mamlakatda  jami  talab  oshsa,  ishlab 
chiqarish  hajmi  ko’payadi,  ishsizlik  kamayadi,  narx  darajasi  esa  deyarli 
o’zgarmaydi  yoki  kam  miqdorda  o’zgaradi.  Narx  o’zgarmasligining  sababi 
shundaki  katta  hajmdagi    bo’sh  turgan  mehnat  va  xom  ashyo  resurlarini  shu 
o’zgarmas narxda ishga tushirish mumkin bo’ladi. Chunki, ishsiz yurgan kishi ish 

---

 
36 
 
haqini  oshirishni  talab  qilmaydi,  uning  uchun  ishga  yollanishning  o’zi  kifoya 
hamda qo’shimcha stanok sotib olishga hojat yo’q. 
Bundan  tashqari,  narx  ishchi  kuchini  to’la  ish  bilan  bandligiga  erishishdan 
oldin ham oshishi mumkin. Ya’ni, ba’zi sanoat korxonalarida bo’sh turgan resurs 
va zahiralarni ishlab chiqarishga ertaroq to’liq jalb qilinadi, natijada ular talabning 
o’sishiga mos ishlab chiqarishga, taklifga erisha olmaydi. Talab, taklifdan ko’payib 
ketadi, natijada narx yana osha boshlaydi. 
Talab inflyatsiyasini cheklash uchun esa maxsus chora-tadbirlar ko’rish zarur 
bo’ladi.  Inflyatsiya  darajasi  yuqori  bo’lgan  mamlakatlarda  ishlab  chiqarishning 
haqiqiy  hajmi  qisqarishi  bilan  bir  vaqtda  nominal  hajmining  ortib  borishi  kabi 
vaziyat  sodir  bo’ladi.  Daromadlarni  ishlab  chiqarish  tomonidan  ta’minlanmagan 
o’sishi  aholi  qo’lidagi  pulning  taklif  qilinayotgan  tovar  va  xizmatlardan 
oshiqchaligiga olib keladi. Bunday hol pul birligining xarid quvvatini pasaytiradi, 
bir miqdordagi pulga joriy yilda o’tgan yildagiga nisbatan aholi kamroq mahsulot 
sotib  oladi,  ya’ni,  uning  real  daromadi  kamayadi.  Misol  uchun,  joriy  yilda 
aholining nominal daromadlari 30% ga ko’paygan, narxlar darajasi 50% ga oshgan 
bo’lsa,  unda  aholining  real  daromadlari  20%  ga  kamaygan  bo’ladi.  Chunki, 
narxlarning  o’sishi  aholi  pul  daromadlarining  o’sishidan  yuqori  bo’lgan  (30%  - 
50%= 20%).  
Taklif inflyatsiyasi - bu mamlakat iqtisodiyotida tovar va xizmatlar taklifining 
kamayishi  natijasida  tovar  va  xizmatlar  narxlarining  oshishidan  paydo  bo’ladi. 
Bunday  hollarda  ortiqcha  talab  bo’lmasa  ham  tovarlarning  narxlari  oshib  boradi. 
Hatto  ish  bilan  bandlik  va  YaIM  ishlab  chiqarish  kamaygan  yillari  tovarlarning 
narxsi  oshadi.  Jami  taklif  qisqarishining  asosiy  sababi  mahsulot  birligiga 
sarflangan xarajatlarning o’sishi hisoblanadi. Bunda nominal ish haqi, xom ashyo 
va yoqilg’i narxlarining oshishi natijasida ishlab chiqarish tannarxi ham  oshadi.  
Taklif  inflyatsiyasining  kelib  chiqishiga,  shuningdek,  taklif  mexanizmining 
buzilishi  ham  ta’sir  qiladi.  Taklif  mexanizmi  esa  tasodifiy  holda  asosiy  ishlab 
chiqarish  omillari  narxsining  keskin  ko’payishidan  kelib  chiqadi.  Iqtisodchi 

---

 
37 
 
olimlarning  fikriga  ko’ra,  taklif  inflyatsiyasi  o’z-o’zini  cheklaydi.  Ishlab 
chiqarishning  pasayishi  xarajatlarning  qo’shimcha  o’sishini  cheklaydi,  chunki 
ishsizlikning o’sishi nominal ish haqining asta-sekin pasayishiga olib keladi.  
Inflyatsiyani  real  daromadlar  darajasiga  ta’siri  u  kutilayotgan  yoki 
kutilmayotganiga  ham  bog’liq.  Kutilayotgan  inflyatsiya  sharoitida  daromad 
oluvchi  inflyatsiyaning  u  olayotgan  daromadga  ta’sirini  kamaytirish,  ya’ni  real 
daromadi darajasini saqlab qolish chorasini ko’radi.  
Bu uchun Fisher tenglamasidan foydalanish mumkin: 
i    =  r +  
kut
,        bu  erda  i-nominal  foiz stavkasi;  r-  real  foiz stavkasi;    kut- 
kutilayotgan infnflyatsiya darajasi. 
Inflyatsiya sur’ati 10 foizdan oshganda Fisher tenglamasi quyidagi ko’rinishni 
oladi:  
                        
 
   
  i  - 
kut
 
                 
 
 
    r = -----------     
                       
 
  
  1- 
kut
 
Kutilmagan  inflyatsiya  daromadlarni  debitorlar  va  kreditorlar  o’rtasida 
kreditorlar  foydasiga  qayta  taqsimlaydi.  Shuningdek  kutilmagan  inflyatsiya 
daromadlarni  qayd  qilingan  daromad  oluvchilar  va  qayd  qilinmagan  daromad 
oluvchilar  o’rtasida  keyingilari  foydasiga  qayta  taqsimlaydi.  Talab  va  taklif 
inflyatsiyasini qat’iy chegaralash qiyin. Ba’zida bu ikki turdagi inflyatsiya bir-biri 
bilan  qo’shilib  ketadi.  Masalan,  talab  inflyatsiyasi  sharoitida  yollanma  ishchilar 
kutilayotgan  inflyatsiya  darajasini  e’tiborga  olib  ish  haqilari  oshirilishini  mehnat 
shartnomalariga kiritadilar. Bu esa mahsulot tannarxini oshirib taklif inflyatsiyasini 
keltirib chiqaradi. Tovarlar taklifning kamayishini kuzatayotgan iqtisodiy agentlar 
pul mablag’larini tovarlarga aylantirishga shoshadilar. Bu holat talab inflyatsiyasi 
ko’rinishini  keltirib  chiqaradi.  Bunday  ketma-ketlik  oxir-oqibat  giperinflyatsiyani 
keltirib  chiqarishi  mumkin.  Giperinflyatsiya  boshqarib  bo’lmaydigan  inflyatsiya 
jarayoni bo’lib,  ishlab chiqarish va bandlik darajalariga halokatli ta’sir ko’rsatadi. 
Yillik sur’ati bir necha o’n yoki yuz foizni tashkil etgan inflyatsiya   pul tizimining 

---

 
38 
 
boshlanayotgan  yoki  kuchayayotgan  inqirozi  belgisidir.  Giperinflyatsiya  uning 
halokatini,  butun  bozor  mexanizmi  falajlanishini  anglatadi.    Giperinflyatsiyaning 
rasmiy mezoni amerikalik iqtisodchi Filipp Kegan tomonidan kiritilgan. F. Kegan 
giperinflyatsiyaning  boshlanishi  deb    narxlarning  birinchi  bor  50%  dan  oshgan 
oyni, tugallanishi deb esa  narxlarning o’sishi bu sur’atdan pasaygan va  shundan 
so’ng  kamida  bir  yil  davomida  undan  oshmagan    oydan  oldingisini    hisoblash 
kerak deb taklif qilgan.    Giperinflyatsiya sharoitida pul o’zining qiymat o’lchovi 
va almashinuv vositasi singari funktsiyalarini bajarolmay qoladi. Normal iqtisodiy 
munosabatlar  buziladi.  Mablag’lar  ishlab  chiqarishga  emas,  balki  tovar-moddiy 
boyliklari jamg’arishga yo’naltiriladi. 
Inflyatsiya  darajasi  yuqori  bo’lgan  mamlakatlarda  ishlab  chiqarishning 
xaqiqiy  hajmi  qisqarishi  bilan  bir  vaqtda  nominal  hajmining  ortib  borishi  kabi 
vaziyat  sodir  bo’ladi.  Daromadlarni  ishlab  chiqarish  tomonidan  ta’minlanmagan 
o’sishi  aholi  qo’lidagi  puliing  taklif  qilinayotgan  tovar  va  xizmatlardan 
oshiqchaligiga olib keladi. Bunday hol pul birligining xarid quvvatini pasaytiradi, bir 
miqdordagi pulga joriy yilda o’tgan yildagiga nisbatan aholi kamroq mahsulot sotib 
oladi,  ya’ni,  uning  real  daromadi  kamayadi.  Inflyatsiyaning  o’sish  sur’atini 
quyidagicha aniqlash mumkin: 
                                                         R
1