О`zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

 
5. Tarixiy o`lkashunoslikning 1917 yildan keyingi ahvoli
 
Qadriyatimiz o`z o`lkamiz tarixini o`rganishdan boshlanishi hech kimga sir emas. 70yildan 
ortiq davr mobaynida biz yosh avlodga o`tmishimiz tarixini o`rgatishda juda katta chalkashlik va 
xatoliklarga yo`l qo`yib keldik.
 
1917 yilgacha yashagan sharqshunos olimlar va mahalliy tarixchilarning o`lkani 
o`rganishga bag`ishlangan asarlari unutildi. O`lka bilan bevosita shug`ullanganlar millatchilik 
tamg`asiga duchor bo`ldilar.
 

---

 
17 
Sobiq SSR Xalq ta`limi vazirligi tomonidan dorilfununlar va pedagogika oliy o`quv 
yurtlari tarix fakul’tetlari uchun tavsiya etilgan «SSSR tarixi» (1- tom, eng qadimgi zamonlardan 
1861 yilgacha, hajmi 70, 71 bosma taboq) darsligida «O`rta Osiyo va Qozogiston» degan 
mavzuga atigi yarim varaq joy berilganligini qanday baholash kerak?
 
Ona diyorimiz — o`lkamiz tarixini o`rganishga yoki shu vaqtlarga qadar tariximiz rivojiga 
munosabat shumi?
 
X  —  XII asrlardayoq O`rta Osiyo, jumladan, O`zbekiston jahonning eng madaniyatli 
o`lkalaridan biri bo`lgan. Bu erda mashhG`ur matematik, falakiyotshunos, tarixshunos, faylasuf 
va tabobat ilmining mashhur namoyandalari etishgan, ularning nodir qo`lyozma asarlarining 
ba`zilari respublikamizdagi SHarqshunoslik va qo`lyozmalar institutlarining hujjatxonalarida 
hozirga qadar o`rganish uchun navbat kutib yotibdi.
 
YUqorida tilga olingan 32 bobdan iborat darslikning 186-  paragrafida deyarli tamoman 
Rossiyaning Evropa qismi tarixi yoritilgan bo`lsa, O`rta Osiyo, Kavkazorti, qora dengiz 
bo`ylaridagi davlatlarda feodalizmning tashkil topishi mavzulari yuzasidan har biri 2,5 —  3 
varaqdan iborat 8 ta siyqasi chiqqan ma`lumot berilgan, xolos.
 
Darslikning birinchi bo`limida «Ibtidoiy jamoa tuzumi» degan mavzu bor. O`nda 
Rossiyaning Evropa qismida paleolit, mezolit, neolit, eneolit davrlariga doir manzil va 
makonlarning kamligi sobiq SSJI tarixi uchun misol bo`la olmaganligi hamda o`sha hududda 
quldorlik tuzumi va uning rivojiga oid ma`lu-motlarning kamligi sababligina Kavkazorti va O`rta 
Osiyo tanlab olingan.
 
Bir misol. O`zbekiston hududida mezolit (o`rta tosh) davri miloddan avvalgi 12 ming 
yillikdan 5 ming yillikkacha davom etgan bo`lib, o`sha vaqtda ibtidoiy tasviriy san`at boshqa 
joylardagiga qaraganda ancha rivojlangan. g`orlarda yashagan odamlar qoya toshlarga qizil 
bo`yoq bilan naqsh chizib yoki o`yib yozib, ajoyib ov manzaralarini qoldirib ketganlar. Bunday 
nodir san`at obidalari Surxondaryoda Zarautsoy, Jizzaxda Takatosh, Buxoroda Sarmish, 
qoraungursoy, Toshkent vohasida qorazov, Xo`jakent, Parkent hududlaridan topib 
o`rganilganligi haqiqat. Bu O`zbekiston xalqlarining ibtidoiy jamiyat tarixini o`rganishda g`oyat 
qimmatli tarixiy hujjatdir.
 
Termiz yaqinidagi Ayritomda toshga o`yilgan bo`rtma rasmlar, Xorazmning qadimgi 
poytaxti  —  Tuproqqal`adan chiqqan haykal-u devorga ishlangan rasmlar hdmda 
Surxondaryodagi Xolchayon, Dalvarzintepadan topilgan gil va ganchdan yasalgan haykallar 
o`lkamiz  xalqlari qadimdan o`ziga xos betakror usullar bilan yuksaklikka ko`tarilgan tasviriy 
san`at madaniyatini allaqachon yaratganligini ko`rsatadi. Ammo bunday nodir topilmalar 
o`lkamiz farzandlariga tanishtirilmadi.
 
1917 yilga qadar o`lkammzda har xil fanlarning rivojiga o`z hissalarini qo`shib kelgan 
anchagina mahalliy kishilar foydali qazilmalar topish va ularni ta`riflash, qadimgi zamon 
yodgorliklarini, osori-atiqalarni o`rganish kabi ishlarni amalga oshirganlar. Bunday ajoyib 
kishilarning nomlari keyinchalik esdan chiqarib yuborilgan. Masalan, o`lkamizda mineral 
boyliklar qidirgan, qo`rg`oshin va feruza konlarini topgan xo`jandlik Mulla Sang`in, 
CHimkentda o`lkadagi birinchi rus-tuzem maktabini ochishda faollik ko`rsatgan, Qo`qon shahar 
maktabida ishlagan hamda «Turkiston viloyatining gazeti»da mas`ud muxarrirlik qilgan, 
Turkiston muallimlar seminariyasida o`zbek va fors tillarida dars bergan, 1876 yilda Peterburgda 
orientalistlar  III  xalqaro kongressida ma`ruza qilgan, o`lkadagi tub joy aholi orasida dunyoviy 
bilimlarning tarqalishiga katta xissa qo`shgan Sattorxon Abdug`afforov, o`zbek arxeologiyasi 
rivojiga ham katta hissa qo`shgan, numizmatik kollektsiyalar to`plagan, hozirgacha boy kollek-
tsiyasi Davlat ermitajida tilga olinmagan samarqandlik Mirzo Buxoriy, Mirzo Abdullolarning 
nomlari unutildi. Vaholanki, shu iste`dodlardan biri  ajoyib san`atkor-xattot Mirzo Barot Mullo 
qosimov Samarqand va uning atroflaridagi ko`pdan-Ko`p qadimgi zamon yodgorliklarining 
rasminichizgan, Ulug`bek madrasasining g`oyat aniq chizmasini tayyorlagan edi.
 
A. L. Kunning Iskandarko`l ilmiy safarida qatnashib, fanga qadimgi toshlarga va daxma 
toshlariga yozilgan xatlar qayd qilingan juda ajoyib kundalik qoldirgan Mirzo Abdullo 
Abdurahmonni ham unutdik.
 

---

 
18 
Tarixiy o`lkashunoslik fanining sodiq tashkilotchilaridan bir Akrompolvon Asqarov juda 
ajoyib yodgorliklar O`rta Osiyoda eng qadimda zarb etilgan tanga-chaqalardan 15 mingdan ko`p 
kollektsiya to`plagan. Akrompolvon arxeologiya faniga ko`rsatgan xizmatlari uchun Rus 
arxeologiya jamiyatining nishoni bilan mukofotlang`an. U Toshkentda 1890 yilda ochilgan 
Turkiston qishloq xo`jaligi va sanoati ko`rg`azmasiga oliy navli g`o`za, pilla vaxom ipak, pilla 
qurti boqishda eng yaxshi nav deb topilgan tut navlarini qo`ygan.
 
Buxoroda qadimgi gilamlar, qo`lyozmalar, nodir sopol idishlar to`plagan Muhammad Vafo 
juda mashhur bo`lgan. Havaskor-geograflardan Olimxo`ja YUnusov, Mirza Hakim va boshqalar 
Rus geografiya jamiyati Turkiston bo`limining jonkuyar xodimlari edi. Jamoatchilikning 
olqishiga sazovor bo`lgan mana shunday yuzlab ajoyib olimlar faoliyatini, ularning asarlarini 
hozirgacha o`rganilmay kelinishini izohlab bo`ladimy? Bas, shunday ekan, hozirgi yosh avlod 
qadimgi tanga pullarning zarb etilish tarixi, uning ahamiyati va savdo rivojidagi o`rnini bilib 
olmas ekan, hozirgi pullarning ham mohiyatini tushuntirib bera olmaydi. Numizmatika faniga 
bo`lgan qiziqish juda past. Jumhuriyatimiz hududidan topilgan qadimgi va o`rta asrga oid tanga 
pullar ko`pgina noma`lum qadimgi shaharlar «yoshi»ni  aniqlab olishda katta yordam beradi. 
Masalan, Buxoro, Termiz, Kat, Quva va boshqa joylarda zarb etilgan oltin, kumush va mis tanga 
pullar shu hududda tashkil topgan Xorazm, Kanxa, Farg`ona, Dahiya, Kushan, So`g`d, 
Somoniylar, qoraxoniylar, Temuriylar va boshqa podsholiklarning iqtisodiy hamda siyosiy 
tarixini, ayniqsa bu davlatlardagi pul hamda tashqi va ichki savdo munosabatlarini o`rganishda 
juda qimmatli ashyoviy dalil bo`lib xizmat qiladi. SHunisi achinarliki, 1917  yildan so`ng to 
hozirgi kunimizgacha o`lkashunoslik fani o`lkamiz tarixini davrma-davr o`rganishdan iborat o`z 
vazifasini bajarmay, ko`proq Rossiyaning Evropa qismidagi o`lkalarni o`rganish bilan mashg`ul 
bo`lib kelaveradi. Biz esa indamadik. O`rta Osiyo xalqlaridan boshqa deyarli barcha xalqlar o`z 
tarixini ozmi-Ko`pmi biladilar. Biz esa rus knyazlarini, rus davlatini, Moskvaning tashkil topishi 
va uning birinchi knyazi YUriy Dolgorukiy 1147 yilda Moskvaga asos solganini bilamiz-u, 
ammo o`z ona diyorimizda miloddan oldingi III  asrda Grek-Baqtriya davlatiga asos solib, 
birinchi tanga zarb etgan Diodot haqida o`ylab ham ko`rganimiz yo`q.
 
Ona diyorimizni arab bosqinchilaridan himoya qilgan Hakim ibn Hoshim (Muqanna) 
boshchiligidagi qo`zg`olon xususida chala-chulpa ma`lumotga ega bo`lgan xalqimiz Xorazmda 
arablarga qaqshatqich zarba bergan ajoyib qahramon Xorazm shohi yoki Samarqand hokimi 
Guraklarning Qusam ibn Abbosga qarshi olib borgan shiddatli janglari, SHohi Zinda ansambli 
bilan bog`liq tarixiy afsonalar haqida tasavvurga egami? Yo`q, albatta.
 
O`zbek maktablarida o`quvchilarimizga Dmitriy Donskiy va uning qahramonligi, rus 
davlati, iqtisodiyoti, ichki va tashqi siyosatini maroq bilan tushuntirib bersak-da, IX X asrlarda 
dunyoga mashxur bo`lgan Somoniylar davlatida etishib chiqqan ilm-fan darg`alari-yu, o`z 
she`riyati bilan jahon afgor ommasini hayratga solgan Rudakiy, Firdavsiy, Sa`diy, Hofiz kabi 
zabardast daholar haqida deyarli hech narsa demaganmiz. Ular SHarq poeziyasining asosiy 
xususiyatlarini belgilab bergan bo`lsalar-u, ularning ijodiy faoliyati bilan o`quvchilarni 
tanishtirmasak, nima degan odam, qanday o`lkashunos olim bo`lamiz?
 
O`sha davr ilm-fanini jahonga taratgan Muhammad ibn Muso Xorazmiy, Ahmad 
Farg`oniy, Abu Ali ibn Sino va Abu Rayhon Beruniy kabi mutafakkir olimlar hayoti hamda ijodi 
taraqqiyparvar insoniyat tomonidan o`rganilsa-yu, biz nega o`rganishimiz mumkin emas? Mana 
endigina mustaqillikni mustahkamlab borib, maktab dasturlariga allomalar va 
qahramonlarimizning hayoti va ijodiy faoliyatlarini kiritayotirmiz.
 
O`lkamizda o`zbek tiliga davlat maqomi berilganda o`zbek tilining qadimgi til ekanligini 
isbotlab berishda asosiy manba Mahmud Koshg`ariyning «Devonu lug`otit turk» asarining 
nechog`li ulkan ahamiyati bor ekanligi ozmi-ko`pmi ma`lum bo`lsa ham bu daho mutafakkir 
erning  dumaloqligini isbotlab, dunyo xaritasini chizib qoldirganligi haqidagi ma`lumotni 
o`rganishning vaqti kelmadimikin?
 
Hozirgi kunda o`lkashunoslik fani oldida quyidagi eng mas`uliyatli vazifalar turibdi: 
ko`hna Samarqand, Buxoro, Xiva, Qo`qon, Andijon, Namangan, SHahrisabz kabi shaharlardagi 
sayohat mazmunini tushuntiruvchilarga to`g`ri ilmiy yo`nalish berish; viloyat, voha va 

---

 
19 
vodiylardagi o`lkashunoslik muzeylariga ma`lumotnoma va yo`l ko`rsatkichlar tayyorlash; 
viloyat, voha va vodiylardagi xamda jumhuriyat  markaziy arxividagi hujjatlarni o`rganish; 
SHarqshunoslik ilmgohi va qo`lyozmalar ilmgohida saqlanib turgan 5000 dan ortiq nodir 
qo`lyozma asarlarni o`rganib, ularni aholi keng ommasiga etkazish.
 
Ushbu vazifalar amalga oshirilsa, mustaqil davlatimiz O`zbekistonning haqiqiy 
vatanparvarlarini tarbiyalab etishtirishga munosib hissa qo`shilgan bo`ladi.