Namangan muhandislik pedagogika instituti

4.5. Ilmiy – texnik tadbirlarni amalga oshirish hisobiga boshqa xarajatlardan 
foydalanish samaradorligini o’zgarishining xususiy ko’rsatkichlari: 
1) aniq ilmiy-texnik tadbirlarni amalga oshirish hisobiga 1 so’mlik mahslotning  aniq  
turlariga boshqa  xarajatlarni  pasayishi foizi; 
2) ilmiy-texnik tadbirlarni amalga oshirish  natijasida boshqa xarajatlarni nisbatan 
tejalishi; 
3) foyda, qo’shimcha qiymat va daromadni boshqa xarajatlardan foyalanish 
samaradorligida  o’zgarishlarni  keltirib chiqaruvchi ilmiy-texnik tadbirlarni  amalga 
oshirilish bilan bog’liq intensiv va ekstensiv omillar harakati hisobiga o’sishi; 
4) qo’shimcha  qiymat, foyda va daromadni  ularni  boshqa xarajatlardan foydalanish  
samaradorligida  o’zgarishlar ketirib chiqaruvchi ilmiy-texnik tadbirlar bilan asoslangan  
o’sishlarning umumiy hajmlaridagi intensiv omillar hisobiga  o’sishlarining ulushlari. 
Ko’rsatkichlarning taklif  qilingan tizimi  aniq  ilmiy-texnik tadbirlarning ishlab  
chiqarish samaradorligini  to’liq ta’riflaydi. U ilmiy-texnik  tadbirlar  ishlab chiqarish  
samaradorligi ko’rsatkichlarini korxona ishlab chiqarish samaradorligi  iqtisodiy 
ko’rsatkichlari  bilan  muvofiqlashtirish va ilmiy-texnik tadbirlarni amalga oshirishga 
ajratilgan kapital kiritmalaridan foydalanishning samaradorligi ustidan  nazoratni  amalga 
oshirishga imkon beradi. 
 Oldin ta’kidlab o’tilganidek, ko’rsatkichlarning  ushbu tizimi aniq  ilmiy-texnik  
tadbirlar ishlab chiqarish samaradorligini ta’riflaydi. Xuddi shu  vaqtda biznes-rejalarni 
ishlab chiqish va ularni  bajarilishining  tahlilini  o’tkazish jarayonida barcha ilmiy-texnik 
tadbirlar  umuman  korxona  ishlab chiqarish faoliyati  iqtisodiy samaradorligiga qanday  
ta’sir  ko’rsatishini  aniqlash  muhimdir. CHamasi, yig’ma ko’rsakichlarni hisoblash 
uslubiyoti  aniq  ilmiy-texnik tadbirlar samaradorligini  hisoblash uslubiyotidan 
farqlanishi kerak. Masalan, aniq ilmiy-texnik tadbirlarni mehnat resurslaridan 
foydalanish samaradorligiga  ta’sirini  belgilashda ushbu tadbilarni  tatbiq etish 
uchastkalarida mehnat unumdorligi qancha foizlarga oshganligini  bnlgilash muhimdir. 
Barcha  tadbirlarni mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligiga ta’sirini baholashda 
umuman korxona bo’yicha ushbu tadbilarni o’tkazishdan mehnat unumdorligi qancha 
foizlarga o’sganligini aniqlash maqsadga muvofiqdir. 
SHunday qilib, barcha tadbirlarni umuman  korxona ishlab chiqarish  faoliyati 
samaradorligiga  ta’sirini umumlashtirilgan holda baholash  uchun dastavval ularning 
summar samaradorligini hisoblab chiqish, keyin esa korxona ishlab chiqarish faoliyati 
samaradorligini o’zgarishiga ta’sirini belgilash zarur. 
Ilmiy-texnik tadbirlar ishlab chiqarish samaradorligi  ko’rsatkichlarini belgilash 
uslubiyotini bayon qilishdan avval bunday hisoblashlarni o’tkazishning ayrim 
bosqichlaridagi xususiyatlarini ta’kidlaymiz. 
  Hisobot yilidagi ilmiy-texnik tadbirlarning samaradorligi belgilanadigan birinchi 
bosqichda yangilik kiritishlar va ilmiy loyihalarning texnik parametrlaridan ularning 
181

---

 
tegishli pasport ma’lumotlari darajasida, yangi to’liq quvvatda  foydalanishi shartlaridan  
kelib chiqish kerak. Bunda yangilik kiritishlar va investitsion loyihalarni o’zlashtirishni 
rejalashtirish (me’yoriy) muddati tugagandan keyingi birinchi yil hisoblash yili uchun 
qabul qilinadi. Demak,  hisoblash yilidagi ilmiy-texnik tadbirlarning yakuniy natijalari 
qo’shimcha qiymat, daromad, mahsulotni qiymatiy va tabiiy aks ettirilishida ishlab 
chiqarishini  o’sishi va boshqa ko’rsatkichlar tadbirlarni tatbiq etish paytidan  yilning 
oxirigacha hisoblangan yoki yilga  hisoblashdagi tegishli natijalarga nisbatan  eng katta 
bo’ladilar. SHuning bilan bir vaqtda, qoidaga ko’ra, hisoblash yilida mahsulot birligiga 
mehnat moddiy va moliyaviy xarajatlarni tadbir o’tkazilishining birinchi yildagi 
qisqarishlarga ko’ra ko’proq  qisqarishi ko’zda tutiladi.   
Hisoblash yilidagi ilmiy-texnik tadbirlar iqtisodiy samaradorligini belgilashning 
xususiyatlari ulardan ishlab chiqarish samaradorligining istiqbolli rezervlarini aniqlash va 
investitsion samaradorlikning baholovchi ko’rsatkichlarini belgilash ilmiy-texnik 
tadbirlarni o’tkazishga yetarli ekanligi maqsadga muvofiqligi ustidan nazorat qilish 
uchun foydalanishga imkon beradi. Ilmiy-texnik tadbirlarning yiliga hisoblangan 
samaradorligi belgilanadigan ikkinchi bosqichda mehnat va moddiy xarajatlarning 
yangidan kiritiladigan normativlari tadbirini tatbiq etish paytida emas, balki yil boshida 
ko’rib chiqilganligi, ya’ni butun yil davomida amalda bo’lganligi shartidan kelib chiqish 
zarur.