1. Xo‘sh, qonun o‘zi nima?
U kishi va umuman, jamiyat hayotida qanday ahamiyatga ega? Qonunni bilmasdan,
o‘rganmasdan turib yashash mumkinmi? Qonun tushunchasi kundalik hayotimizda nisbatan tez-tez
ishlatib turiladigan tushunchadir. Xususan, fizika yoki kimyo qonunlari deymiz, tabiat qonuni yoki
bo‘lmasa, iqtisodiy qonunlar, yuridik qonunlar va h. k. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish tamoyillarining
uchinchisi ham qonun to‘g‘risida bo‘lib, unda barcha sohada qonunning ustuvorligi ta’minlanishi
ta’kidlanadi. YUqoridagilarni birlashtirib turadigan, barchasi uchun ham umumiy bo‘lgan xossa,
xususiyatlar bormi?
Eng avvalo, shuni aytish kerakki, olamdagi barcha narsa — tabiat, jamiyat va inson
taraqqiyoti ma’lum qonunlar asosida amalga oshadi. Fanlarning (ijtimoiy, gumanitar, tabiiy va h.
k.) asosiy vazifasi har bir soha bo‘yicha tadqiqot o‘tkazib, qonunlarni kashf qilish yoki ularning
amal qilish xususiyatlarini o‘rganish va ochib berishdan iborat, qancha ko‘p qonun kashf qilinsa,
taraqqiyot shuncha tez bo‘ladi. Taraqqiyot qonunlarini bilmasdan turib, rivojlanishga erishish
qiyin. Yaqin o‘tmishda iqtisodiyotning o‘ziga xos qonunlarini pisand qilmay, turli xil s’ezd,
plenum, konferensiya qarorlari asosida eksperimentlar o‘tkazib, barcha uchun farovon hayot —
kommunizm jamiyatini barpo qilmoqchi bo‘lishganini va bunday siyosat qanday oqibatlarga olib
kelgani barchaga ma’lum.Hozir mustaqil o‘zbekiston barcha rivojlangan mamlakatlar singari
ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotiga asoslangan demokratik davlat, fuqarolik jamiyati
barpo qilish yo‘lidan bormoqda. Bunda umumbashariy qonunlar va mamlakatimizning o‘ziga xos
xususiyatlari e’tiborga olingan.
Endi shunday savol: Nima uchun inson qonunni bilishi kerak? Bunda oddiy misollarga
murojaat qilamiz: yoz oylarida barcha odamlar issiq kiyimlar (etik, palto, qo‘lqop va h. k.) sotib
olishadi, o‘tin yoki ko‘mir g‘amlab qo‘yishadi va h. k. Nima uchun? Chunki ular tabiatning
20
bitta qonunini, ya’ni fasllarning o‘zgarishi, yozdan keyin kuz, undan keyin qish kelishini juda
yaxshi bilishadi. Yoki yana bir, oddiyroq bo‘lsa-da, misol: sizga birov uyning 5-qavatidan
tashlasang, falon pul beraman desa, rozi bo‘lmaysiz. Nima uchun? CHunki siz I. Nyuton kashf
qilgan «Butun olam tortishish qonuni»ni yaxshi bilasiz. Balki bilmassiz ham, havoning o‘z
jismingizdan zichligi kamligiga e’tibor qilmassiz ham, deylik. Ammo siz bu holda omon
qolishingiz qiyinligini, mayib bo‘lishingizni yaqqol tasavvur qilasiz. Inson qonunlarni bilishi,
ularga amal qilishi doirasida erkindir. Erkinlik nima? Erkinlik anglab olingan zaruriyatdir. Har
qanday qonunga xos belgilardan biri zaruriylik, ya’ni ob’ektiv tarzda amalga oshish, o‘z-o‘zidan
namoyon bo‘lishdir. Erkinlik esa ana shu zaruriylikni anglab olish va unga amal qilishdan iborat
faoliyatni anglatadi. Yuristlarda shunday ibora bor: «qonunni bilmaslik javobgarlikdan xolos
qilmaydi». Ana shu tufayli siz yuridik qonunlarni qancha yaxshi bilsangiz, o‘zingizning
faoliyatingizni shunga moslab olib borasiz. Demak, shuncha erkin bo‘lasiz. Bu holda siz nima
qonuniy, nima esa qonuniy emasligini yaxshi bilasiz, qonunga xilof qadamlar qo‘ymaysiz.
Yuqoridagi fikrlarni xulosa qilib, qonunga qo‘yidagicha ta’rif berish mumkin: qonun
Do'stlaringiz bilan baham: |