|
14
XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asrning birinchi yarmida yashab ijod etgan yirik allomalardan biri Isxoqxon Ibratdir.
U ma’rifatparva shoir, zabardas tilshunos, tarixshunos olim, ilk o’zbek matbachiligidan biri sayyoh, kalligraf, naqqoshin
publisist va ilg’or pedagogdir.
Is’hoqxon 1279 xijriy (1862 milodiy) yilda Namangan yaqinidagi To’raqo’rg’on qishlog’ida tug’ildi. Uning otasi
Junaydullaxo’ja Sunattilaxo’ja o’g’li ancha bilimli sohibkor bog’bonlardan edi. U adabiyotga, she’riyatga ancha ixlos
qo’ygan va “Xodim” taxallusi bilan bir muncha she’rlar bitgan kishi bo’lgan. Onasi Xuribibi, o’z davrining o’qimishli,
Bedil, Mashrab kabi buyuk shoirlarning asarlarini mutola qilish bu xonadon uchun sevimli mashg’ulot hisoblanardi.
Oiladagi bunday hayotiy vaziyat Is’hoqxonda adabiyotga muhabbatning erta paydo bo’lishi uchun asosiy omil bo’ldi.
Is’hoqxon Ibrat madrasa beradigan ilmlar bilan cheklanib qolmadi u o’qish moboynida buyuk Sharq mumtozlari
asarlarini mustaqil tarzda qunt bilan mutolaa qildi va bu asarlar umrining oxirigacha unga eng yaqin xamroxi bo’ldi.
Is’hoqxon madrasada arab va fors tillarini chuqur o’rganish bilan birga bo’sh vaqtlarida rus tilni ham mustaqil o’rgandi
u rus va o’zbek tillarida chiqadigan “Turkistanskiye vedemosti” (Turkiston viloyatining gazeti) biln ilk bor Qo’qon
madrasasida o’qib yurgan kezlarida tanishib chiqdi.
Is’hoqxon Ibrat 1886 yilda Qo’qon madrasasini tugatib o’z qishlog’i To’raqo’rg’onga qaytib keldi va u o’z ijodini ilg’or
o’qituvchi sifatida qishloqda ma’rifat tarqatish bilan boshladi. O’sha yili u o’z qishlog’ida maktab ochdi. Is’hoqxon
ochgan maktab eski mahalla maktablaridan ancha farq qilar edi. Is’hoqxon o’z maktabiga nisbatan ilg’or bo’lgan tovush
(savtiya) metodini tadbiq qildi va Usuli savtiyaning eski metod taraftorlaridan himoya qildi.
Rus tili bilan bir qatorda yaqin Sharq va G’arb tillarini ancha mukammal bilgan Isohqxon Ibrat bu muhim masalada
ham o’z xalqiga yordam qo’lini cho’zdi. U olti tildagi arabcha, forscha, hindcha, turkcha, sardcha (o’zbekcha) va ruscha
so’zlarni o’z ichiga olgan “Lug’ati sitta-al-sina” nomli mukammal lug’at kitobini yaratdi. Muallif ruscha yozuv
sistemasini bilmaydiganlarga ham qulay bo’lishi uchun rus so’zlarini arab yozuvi bilan beradi. Ma’lumki, rus va
yevropa so’zlarini arab yozuvida ifodalash ancha murakkab ish, lekin Is’hoqxon Ibrat bu murakkab ishni muvaffaqiyatli
hal qildi.
Is’hoqxon Ibrat 1886 yilda eski maktablarga nisbatan bir muncha ilg’or bo’lgan maktab ochdi. 1907 yilda ikkinchi
Marmuncha qishloq bolalari uchun eski maktabalardan butunlay farq qiluvchi bepul yangi usuli savutiya maktabini
ochdi.
Saidahmad Siddiqiy hunarmand - dexqon oilasida tug’ilib o’sdi. Boshlang’ich maktabni tugatganidan so’ng madrasaga
o’qishga kirdi. Shuning bilan bir vaqtda rus tilida tashkil etilgan maktabga ham qatnay boshlaydi va rus tili ham
adabiyotni mukammal egallab bordi.
Saidahmad Siddiqiy Samarqand viloyatidagi Xalavon nomli o’z qishlog’ida dexqon va hunarmandlarning bolalariga
yangi usul maktabini tashkil etib, unda ta’lim-tarbiyani o’sha davr ilg’or maktablarining tajribasi asosida quradi. U eski
maktab ish faoliyatida xato-kamchiliklarni qattiq tanqid ostiga oladi va yangi usul maktabning ijtimoiy, siyosiy va
pedagogik yutuqlarini keng yoritishga dalil e’tibor beradi.
Siddiqiy viloyatda birinchi bor katta yoshlar uchun yangi usul maktab ochib, madaniy hayotda katta o’zgarishlar yasadi.
U 1914 yil “Zarafshon” nomi bilan kitob savdo do’koni ochib, unda ko’rgazmali qurollar, metodik, darslik adabiyotlar,
o’quv qurollari hamda jurnallar bilan savdo qilishga sharoit yaratdi.
Siddiqiy ta’lim usuliga katta mehr bilan munosabatda bo’lib, o’qitishning yangi usulini ilmiy, ongli, tushunib o’qitish
prinsiplarini eskicha hijjalab o’qitishga qarama-qarshi qo’ydi. Mohir o’qituvchi darslarni qat’iy tartib dars jadvali
asosida tashkil etib, o’zbek, rus tillarida chuqur ta’lim bera olgan. U tabiatshunoslik, geografiya darslarida
mashg’ulotlarni Bulung’ur daryosi yonida ochiq havoda amaliy mashqlar bilan o’tishga erishgan.
Saidahmad Siddiqiy 1918-21-yillar davomida huquq ishlari komissari vazifasida ishladi. 1921 yildan umrining
oxirigacha pedagogik ishda ishlagan, “Xizmat ko’rsatgan o’qituvchi” yuksak univoniga sazovor bo’lgan.
Taniqli o’zbek pedagogi va olimi Abdulla Avloniy 1878 yil 12 iyulda Toshkent shahrining Mergancha mahallasida,
mayda hunarmand-to’quvchi oilasida dunyoga keldi. Ota-onasi savodli kishilar bo’lganlar. A.Avloniy eski usul
maktabini tamomlagandan keyin 12 yoshida madrasiga boradi. U yozda ishlab ota-onasiga yordam qilar, boshqa
vaqtlarda o’qir edi. O’ta iqtidorli bo’lgan A.Avloniy 15 yoshida she’rlar yoza boshladi. Dastlabki she’rlari «Tarjimon»
gazetasida bosiladi. A.Avloniy 1907 yilda «Shuhrat» va «Osiyo» nomli yangi gazetalar chiqara boshlaydi. Lekin chor
amaldorlari tez orada gazetalarni yoptirib qo’yadi. A.Avloniy keyinroq «Sadoi Turkiston» (1914-1915), «Turon»
(1917), «Ishtirokiyun» (1918) gazetalarida, «Kasabachilik harakati» (1921) jurnalida muharrir bo’lib ishlaydi. Shundan
so’ng, u o’zbek matbuotining zabardast vakili, o’zbek matbuotining asoschilaridan biri sifatida taniladi.
A.Avloniy xalq orasida ilg’or fikrlarni tarqatishda, ilm va ma’rifatni tashviq qilishda gazeta, jurnallarning roli katta
ekanligini yaxshi bilar edi: «Matbuot har insonga o’z holini ko’rsatuvchi, ahvol olamdan xabar beruvchi, qorong’u
kunlarni yorituvchi, xalq orasida ilm, ittifoq, himmat g’oyalari»ni yoyuvchidir, deb baliqning suvsiz yashamog’i
mumkin bo’lmagani kabi insonning ham ilmsiz yashamog’i mumkin emasligini uqtiradi.
A.Avloniy o’zbek xalqining san’ati va adabiyoti hamda milliy madaniyatini, xalq ta’limi ishlarini yo’lga qo’yishda
katta xizmatlar qilgan adib, jamoat arbobi va iste’dodli pedagogdir.
A.Avloniy 1917 yil tuntarishiga qadar Turkistonda juda katta ijtimoiy-ma’rifiy ishlarni amalga oshirgan jadidlar
harakatining ko’zga ko’ringan namoyon7dalaridan biri edi. A.Avloniy ilg’or ziyoli kishilar bilan hamkorlikda teatr
tomoshalarini va matbuotdan tushgan mablag’larga dunyoviy ilmlarni o’qitadigan «Usuli jadid», ya’ni yangicha ilg’or
usuldagi maktablar ochdilar va bu maktablarda xalq bolalarini o’qitdilar. Ular o’z millatlaridan yetuk olimlar, bilimdon
mutaxassislar, madaniyat arboblari yetishib chiqib, yurtni obod, vatanni ozod, farovon etishlarini orzu qildilar va bu
yo’lda fidoyilik ko’rsatdilar.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
