Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта

«draxma» atamasi qo„llanilardi, bronza tangalar esa so„g„d tilidan «pani» 

va o„zimizga tanish «tanga» («denga») so„zlari bilan atala boshlangan.  

O„rta Osiyoga arablarning kirib kelishi bu yerdagi tanga zarb qilish 

ishlarini tubdan o„zgartirdi. Bu davrda O„rta Osiyo davlatlarida pul muo-

malasi musulmoncha pul yuritish ishlari qoidalari va me‟yorlariga to„la-

to„kis  moslashtirildi.  Oltin  dinorlar  (Rimdagi  «dinarin»  so„zidan),  ku-

mush  dirhamlar  (yunoncha  «draxma»  so„zidan)  va  mis  fuluslar  chiqa-

rila  boshlandi.  Dastlabki  musulmon  fuluslari  O„zbekiston hududida hij-

riy 143-yilda (760-761-yillar) Samarqandda, besh yildan keyin Buxoro, 

Axsikent (Farg„ona), Termizda chiqarildi. 

Ma‟lumki,  IX  asr  oxiriga  kelib,  Movarounnahrda  amalda  mustaqil 

Somoniylar  davlati  vujudga  keldi.  Buxoro  uning  markazi  bo„lib  qoldi. 

Deyarli butun O„rta Osiyoni qamrab olgan Somoniylar davlati davrida pul 

chiqarish  ishi,  ayniqsa,  yuksak  darajada  rivojlandi.  Kumush  tangalar, 

ayniqsa, tarkibida kumush juda ko„p bo„lgan siniq deb ataluvchi dirhami-

shikastlar  donalab  yoki  vazni  bo„yicha  muomalada  bo„lardi.  Movaroun-

nahr  bilan  keng  savdo  aloqalari  o„rnatgan  sharqiy  slavyan  qabilalari  bu 

tangalarni  juda  yuqori  baholashardi.  Mazkur  savdo  aloqalari  kengayishi 

natijasida  kumush  ommaviy  ravishda  Yyevropaga  o„tib  keta  boshladi. 

Arxeologlarning Uraldan to Angliya va Norvegiyagacha bo„lgan nihoyatda 

katta  hududdan  topayotgan  xazinalari  shundan  dalolat  beradi.  XI  asr 

boshlarida Somoniylar davlati o„rnida turk qabilalari sulolasi paydo bo„ldi. 

Natijada pul muomalasida ham o„zgarishlar yuz berdi. 

Shunday qilib, kumush bilan oltin pul muomalasining asosiy unsurlari 

bo„lib  qoldi.  Biroq  Yevropada  XVIII-XIX  asrlarga  keliboq  oltin  va 

kumush  tangalar  bilan  bir  qatorda  qog„oz  pullar  ham  muomalada  bo„la 

boshladi.  Qog„oz  pullarni  qadimgi  Xitoy  savdogarlari  ixtiro  qilgan. 

Dastlab  saqlash  uchun  tovar  qabul  qilingani,  soliqlar  to„langani  va  kredit 

---

 

56 

berilgani  to„g„risidagi  tilxatlar  qo„shimcha  ayirboshlash  vositalari 

vazifasini  bajargan.  Bunday  tilxatlarni,  ya‟ni  qog„oz  pullarning  «qadimiy 

ajdodlari»ni  zargar  ustalar  berishgan.  Zargar  oltinni  qabul  qilgach,  qoida 

tariqasida  patta  (kvitansiya)  bergan.  Ana  shu  hujjat  qog„oz  pullarning 

dastlabki vakillari, shuningdek, birinchi shakli bo„lgan. 

1501-yilda  Dashti  Qipchoq  ko„chmanchi  o„zbek  qabilalari  boshlig„i 

Muhammad  Shayboniyxon  Samarqandni  zabt  etdi.  Garchi  u  hukmronlik 

qila  boshlagan  dastlabki  davrda  temuriylarning  kumush  va  mis  tangalari 

muomalada  bo„lsa-da,  1507-yilga  keliboq  to„la-to„kis  pul  islohoti 

o„tkazildi. 

Oltin tangalar ashrafiy  yoki tillo deyilar, kumushlari tanga, tangacha, 

misligi  dinori,  fulus  deb  atalardi.  Eng  mayda  tanganing  nomi  «pul»  edi. 

Shuningdek,  yirik  nominaldagi  tangalarning  qismlari,  masalan,  dinorning 

uchdan ikkisi va hatto oltidan biri ham zarb etilgan. Kumush tanga og„irli-

gi  5,2  gramm  bo„lib,  rasmiy  kurs  bo„yicha  u  shunday  vazndagi  36  mis 

dinorga  almashtirilgan.  Tangalar  ulkan  davlatning  ko„plab  shaharlarida, 

masalan, Samarqand, Buxoro, Hirot, Mashhad, Balx, Nishopur, Saraxs va 

boshqa joylarda chiqarilgan. 

[42].  «O„zbekiston  Respublikasining Markaziy  banki to„g„risida»gi 

Qonunning  «Pul  tizimi  hamda  pul  muomalasini  tashkil  etish»  nomli 

beshinchi  bo„limining  etti  moddasi  pul  muomalasini  tashkil  qilishni 

o„zida aks ettiradi. 

