Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта

2)

 Aktivlar – bank balansi aktividagi mablag‟lar yig‟indisi

.  

M

et

= 

Bankning 

operatsion 

xarajat- 

lari 

– 

To„langan 

foizlar 

+ 

Boshqarish 

apparatini 

saqlash  

xarajatlari 

– 

Nokredit xarak-

terdagi bank xiz-

matlaridan tushgan 

daromadlar 

 Daromad keltiruvchi aktivlar summasining o„rtacha qoldig„i 

 

---

 

142 

Tarkibiy  tahlil  bank  foydasi  manbalarini  aniqlash  va  bankning 

bugungi  kundagi  faoliyatining  barqarorligi  va  kelgusida  rivojlanish 

imkoniyatlarini  baholash  uchun  zarur.  Misol  tariqasida  shunday  tahlil 

qilish modelini keltiramiz (18-jadval). 

 

18-jadval. 

Tijorat bank foydasi tahlili (mln. so„m) 

 

T/r 

Ko„rsatkichlar 

A-bank 

B-bank 

2006 

2007 

2008 

2006 

2007  2008 

I 

Foydaning barqaror 

manbalari: 

 

 

 

 

 

 

 



  foizli daromadlar 

420 

510 

630 

1000 

1200  1300 

 



  foizli xarajatlar 

250 

340 

500 

440 

510 

650 

 

Foizli marja 

170 

170 

130 

560 

690 

650 

 



  foizsiz daromadlar 

40 

45 

50 

120 

150 

195 

 



  foizsiz xarajatlar 

50 

60 

65 

140 

160 

190 

 

Foizsiz daromadlarning 

foizsiz xarajatlardan 

oshgan qismi (+), 

oshmagan qismi (-) 

-10 

-15 

-15 

-20 

-10 

+5 

 

Barqaror manbalar – jami 

160 

155 

115 

540 

670 

655 

II 

Foydaning nobarqaror 

manbalari 

 

 

 

 

 

 

 



  bozordagi chayqov 

operatsiyalari tufayli 

olingan daromad (+), 

ko„rilgan zarar (-) 

+25 

+40 

+250 

+5 

-16 

+25 

 



  ko„zda tutilmagan 

operatsiyalar tufayli 

olingan daromad (+), 

ko„rilgan zarar (-) 

- 

+40 

+20 

- 

- 

- 

 

Beqaror manbalar – jami 

+25 

+80 

+270 

+5 

-16 

+25 

III 

Boshqa turli xarajatlar 

 

 

 

 

 

 

 



  ssudalar bo„yicha 

ehtimoliy yo„qotishlarni 

qoplash zaxirasiga 

o„tkaziladigan mablag„lar 

20 

30 

30 

20 

10 

10 



  soliqlar 

20 

15 

10 

50 

70 

100 

 

Sof foyda 

145 

190 

345 

475 

574 

570 

 

18-jadval  ma‟lumotlaridan  ko„rinib  turibdiki,  A  va  B  banklarning 

foydasi  asosan  barqaror  manbalar  evaziga  shakllangan.  Uch  yil 

---

 

143 

davomida  A  bankning  foydasi  145  milliondan  345  millionga,  ya‟ni  2,4 

martaga  oshgan, B bankning  foydasi atigi  37  foizga ko„paygan.  Ammo 

bunga  asoslanib  A  bank  yaxshi  natijalarga  erishgan  deb  bo„lmaydi. 

Sababi u 2008-yilga foydaning keskin o„sishi bozordagi chayqov opera-

tsiyalari  tufayli  olingan  daromad  (+250  mln.)  evaziga  ta‟minlangan.  A 

bankda  foizsiz  daromadlarning  foizsiz  xarajatlardan  oshmagan  qismi 

ko„p  bo„lib,  marjaning  6-11  foizgacha  qismini  «hamlab»  tashlagan.  B 

bankida bu  foiz atigi 1-4  foizni  tashkil  qiladi. 2008-yilda  esa  B  bankda 

foizsiz daromadlar summasi foizsiz xarajatlarga nisbatan 5 mln. so„mga 

ko„p  bo„lib  «bremya»  tugatilgan.  Demak,  B  bankda  ahvol  nisbatan 

yaxshi. 

[93]. Absolut (mutlaq) sonlar tijorat banklari foydasining foydalilik 

darajasini  ta‟riflay  olmaydi.  Buning  uchun  bir  qator  moliyaviy 

koeffitsiyentlarni hisoblash zarur (19-jadval). 

 

19-jadval. 

Foydalilik koeffitsiyentlar tizimi 

 

№ 

Ko„rsatkichlar 

Hisoblash tartibi 

Izoh 

1 

2 

3 

4 

1. 

Aktivlarning bir 

so„miga to„g„ri kelgan 

foyda (K

fa

) 

А

BF

К

fa



 

BF–balansdagi foyda 

À

-balans 

aktivining 

o„rtacha qoldig„i 

2. 

Aktivlarning bir 

so„miga to„g„ri kelgan 

chegirilgan foyda 

(K

chfa

) 

А

NBMD

BF

К

chfa





 

NBMD 

- 

nobarqaror 

manbalar  evaziga  olingan 

daromad 

Bu  koeffitsiyentning  K

fa 

dan  farqi  shundaki, 

bu  yerda  bank  foydasi  nobarqaror  manbalar 

evaziga  erishilgan  daromadlilik  darajasi  bank 

reytingini yuqoriga ko„tarmaydi. 

3. 

Aktivlarning bir 

so„miga to„g„ri kelgan 

sof foyda (K

sf

) 

А

SF

К

sf



 

SF  sof foyda 

4. 

Aktivlarni bir so„miga 

to„g„ri kelgan 

chegirilgan sof foyda 

(K

chsf

) 

А

NBMD

SF

К

chsf





 

 

Sof 

foyda 

asosida 

koeffitsiyentlarni 

hisoblashda 

Jahon 

banki 

mutaxassislari 

tomonidan  tavsiya  etilgan  normativlardan 

foydalanish 

mumkin. 

Xususan, 

K

sf

ning 

normativ  darajasi  1,15  dan  0,35  foizgacha, 

K

chsf

ning  darajasi  esa  1,0  foizdan  0,6 

foizgacha tebranishi mumkin. 

---

 

144 

5. 

Aktivlarning bir 

so„miga to„g„ri kelgan 

(soliq to„langungacha) 

foyda (K

stf

) 

А

TS

BF

К

stf





 

TS-  to„langan  va 

bank  operatsiyalari 

xarajatlariga 

qo„shilgan soliq 

Bu  ko„rsatkich  O„zbekiston  bank  tizimi 

amaliyotida hisoblanadi. 

6. 

Aktivlarning bir 

so„miga to„g„ri kelgan 

(soliq to„langungacha) 

sof foyda (K

stsf

) 

А

TS

SF

К

stsf





 

Bu 

ko„rsatkich 

jahon 

standarti 

hisob  tizimida  keng 

qo„llaniladi. 

K

fa

  va  K

stf

  hamda  K

chfa

  va  K

stsf

  lar  o„rtasida 

tafovut  qanchalik  katta  bo„lsa,  shunchalik 

foydani boshqarish yomonlashadi. 

7. 

O„z kapitalning bir 

so„miga to„g„ri kelgan 

foyda (K

o„kf

) 

K

O

BF

К

kf

o

'

'



 

K

O'

  –  bankning  o„z 

kapitalining  o„rtacha 

qiymati 

8. 

Ustav fondining bir 

so„miga to„g„ri kelgan 

balansdagi foyda (K

uff

) 

UF

BF

К

uff



 

UF

  –  ustav  fondi-

ning 

o„rtacha 

qiymati 

9. 

Ustav fondining bir 

so„miga to„g„ri kelgan 

chegirilgan foyda 

(K

ufchf

) 

UF

NBMD

BF

К

ufchf





 

 

10. 

Ustav fondining bir 

so„miga to„g„ri kelgan 

(soliq to„langungacha) 

foyda (K

stbf

) 

UF

TKS

BF

К

stbf





 

TQS  -  bank  mah-

suloti 

tannarxiga 

qo„shiladigan soliq 

Bu ko„rsatkichlar O„zbekiston bank tizimi 

amaliyotida qo„llaniladi 

11. 

O„z kapitalning bir 

so„miga to„g„ri kelgan 

sof foyda (K

o„ksf

) 

UK

SF

К

ksf

o



'

 

 

12. 

Aksioner kapitalning 

bir so„miga to„g„ri 

kelgan chegirilgan 

foyda (K

akf

) 

ÀК

SF

К

akf



 

АК

– 

aksioner 

kapitalning 

o„rtacha miqdori 

13. 

Aksioner kapitalning 

bir so„miga to„g„ri 

kelgan chegirilgan sof 

foyda (K

akchf

) 

АК

NBMD

SF

К

akchf





 



  K

o„nsf

ning 

normativ 

darajasi 

10  foizdan  20  foiz-

gacha bo„ladi 

14. 

Aksioner kapitalning 

bir so„miga to„g„ri 

kelgan (soliq 

to„langungacha) foyda 

(K

stsf

) 

АК

TS

SF

К

ctcf





 



 K

stsf

ning 

norma-

tiv  darajasi  esa  15 

foiz bo„ladi 

Bu  ko„rsatkichlar  jahon  standarti  hisob 

tizimida qo„llaniladi. 

---

 

145 

15. 

Bitta xodimga to„g„ri 

kelgan foyda (K

bxf

) 

BX

BF

К

bxf



 



BX

bank 

xodimlarining 

o„rtacha soni 

Bu  ko„rsatkich  O„zbekiston  bank  tizimi 

amaliyotida qo„llaniladi 

16. 

Bitta xodimga to„g„ri 

kelgan sof foyda (K

bxsf

) 

BX

SF

К

bxsf



 



  Bu 

ko„rsatkich 

jahon 

standarti 

hisob 

tizimida 

qo„llaniladi  

 

Bankning  daromadlilik  darajasini  tavsiflovchi  ko„rsatkichlar 

tizimida  aktivlarning  bir  so„miga  to„g„ri  kelgan  foyda  ko„rsatkichi  eng 

asosiy  ko„rsatkich  hisoblanadi.  Ammo  bu  ko„rsatkich  ham  bank  fao-

liyatining  samaradorligini  baholashda  yetarli  emas.  Bu,  birinchidan, 

yuqori foyda olish katta risk bilan bog„liq bo„lsa, ikkinchi tomondan bu 

ko„rsatkichning  dinamikasiga  ta‟sir  qiluvchi  omillar  turli  tuman  va 

noaniqdir.  Shu  sababli  bank  rentabelligini  tahlil  qilishda  bir  vaqtning 

o„zida uni riskdan himoya qilish darajasi to„g„risida ham o„ylash kerak 

[94].  Quyidagilar  foydaning  mutlaq  hajmiga  ta‟sir  qiluvchi  asosiy 

omillar hisoblanadi: 



 

bank  daromadi  bilan  xarajatining  o„sishi  sur‟atlari  o„rtasidagi 

nisbat; 



 

bankning  ayrim  aktiv  operatsiyalaridan  olingan  o„rtacha  daro-

mad; 



 

bank aktivi tarkibida daromad keltiruvchi aktivlar  salmog„i  (ish-

layotgan aktivlar salmog„i); 



 

bankning  aktiv  va  passiv  operatsiyalari  bo„yicha  foiz  stav-

kalarining harakati; 



 

daromad keltiruvchi aktivlar tarkibi; 



 

kredit portfeli tarkibi; 



 

riskli aktiv operatsiyalarining bank aktividagi salmog„i; 



 

har bir aktiv operatsiyalarning daromadliligi. 

Bu  omillarni  tahlil  qilishda  foydalilik  koeffitsiyentlari  va  ularning 

ko„paytmalaridan  foydalanish  mumkin.  Masalan,  buni  quyidagi  ikkita 

koeffitsiyent misolida ko„rib chiqamiz. 

 

 

 

  

 

 

Foyda 

 

= 

Bankning yalpi 

daromadi 

· 

Foyda 

 

 

Bank aktivlari 

 

Bank aktivlari 

Bankning yalpi 

daromadi 

 

---

 

146