Qizil va qora indd

XVII

Birinchi muovin

O, how this spring of love ressembleth

The uncertain glory of an April day,

Which now shows all the beauty of the sun,

And by and by a cloud takes all away!

Two gentlemen of Verona.

10

Bir kuni kechga yaqin kunbotar payti bog‘ning ovloq yerida, 

shilqim odamlarning nazaridan uzoqda ma’shuqasining yonida o‘tirar 

ekan, Jyulen qattiq xayolga cho‘mdi. «Qanday baxtiyor damlar! – deya 

o‘ylardi u. – Yana qancha vaqt shunday huzur-halovatda yasharkin-

man?» Uning fikr-xayoli qandaydir qarorga kelishdek og‘ir vazifa 

bilan band edi. Yo‘qsil odamning bolalik davrini muqarrar ravishda 

yakunlab, yoshlik pallasining birinchi yillarini zaharlovchi baxtsizlikin 

anglash tuyg‘usi uni ezayotgan edi.

– Eh, – deb yubordi u beixtiyor, – ochig‘ini aytganda, Napoleonni 

yosh fransuzlarga Xudoning o‘zi yetkazgan edi! Kim bosadi endi uning 

o‘rnini, barcha bu baxtsiz yoshlar usiz nima qilishadi endi! Ularning 

hatto mendan badavlatroq bo‘lganlarining ham mablag‘i faqat o‘qish 

uchun arang yetadi. Yigirma yoshda biror vazifani egallab, hayotda 

o‘ziga yo‘l ochmoq uchun kerakli odamlarga pora berishga esa pullari 

yo‘q! Nimaiki qilmaylik, – deya qo‘shimcha qildi u chuqur xo‘rsinib, –  

10

 Ishq bahori bamisoli aprеl ayyomi 

    Har lahzasi o‘zgaruvchan, qarab tursangiz. 

    Gohi oftob nuri ichra balqiydi chunon, 

    Goh samoni qoplab olar qop-qora bulut.

 

 

 

 

Shеkspir. «Ikki vеronalik».

---

105

bu mash’um xotira bizni umrbod ta’qib etadi va biz o‘zimizni hech 

qachon baxtiyor his etmaymiz.

Birdan u de Renal xonimning qovog‘i solinib, yuzida sovuq va 

kibrli bir ifoda paydo bo‘lganini sezib qoldi, – xonimning nazarida 

bunday fikr yuritish faqat xizmatkorlargagina yarashardi. Unga bo-

laligidanoq, sen juda boysan, deya uqtirishgan edi, shuning uchun u 

Jyulenni ham xuddi o‘zidek badavlat ekanligi o‘z-o‘zidan ma’lum-ku, 

deb o‘ylardi. Ayol Jyulenni jonidan ham ko‘proq sevardi, hatto yigit 

ko‘rnamak va yolg‘onchi bo‘lib chiqqan taqdirda ham uni yaxshi 

ko‘raverardi, pul esa uning nazarida pista po‘chog‘idek bir narsa edi.

Biroq Jyulen, turgan gap, buning fahmiga bormasdi. U birdan 

xonimning qoshlari chimirilganini ko‘rib, osmon-u falakdan yerga 

qulagandek bo‘ldi. Ammo u har qalay dovdirab qolmadi va shu zahoti 

qandaydir bahona o‘ylab topdi-da, shundoq yonginasida, chim sunada 

o‘tirgan asilzoda xonimga hozir o‘zi ataylab takrorlagan bu gaplarning 

barini tog‘dagi o‘sha taxtafurush do‘stining oldiga borganida eshit-

ganini shama qildi.

– Bunaqa odamlar bilan oshnachilik qilmang bo‘lmasam, – dedi 

de Renal xonim hozirgina mehr barq urib turgan chehrasida hamon 

sovuq ijirg‘anish ifodasini saqlab.

De Renal xonimning bunday chimirilishi yoki to‘g‘rirog‘i, o‘zining 

ehtiyotsizligidan pushaymon bo‘lishi Jyulenning puch xayollariga bi-

rinchi zarba bo‘ldi. «U juda mehribon va dilbar ayol, – derdi u o‘ziga-o‘zi, 

– va u chindan ham meni sevadi, biroq u dushman lagerida o‘sib voyaga 

yetgan. Albatta, ular yaxshi ma’lumot olgan, biroq mablag‘i bo‘lmagani 

tufayli durustroq ishga o‘rnasholmagan shunday jasur va halol kishilar-

dan qo‘rqmoqlari kerak. Agar bizga ular bilan tengma-teng olishuvga 

imkon berganlarida, barcha bu dvoryanchalarning holiga maymun 

yig‘lagan bo‘lardi! Mana, meni Verrer shahrining meri deb faraz qilaylik, 

niyati xolis, halol odamman, axir janob de Renal ham aslida shunday-ku. 

Lekin eh, ularning rosa tanobini tortgan bo‘lardim-da, o‘ziyam, o‘sha 

vikariyniyam, o‘sha janob Valenoniyam barcha hiyla-nayranglarini fosh 

etgan bo‘lardim! Verrerda adolat qaror topishini ko‘rardingiz o‘shanda! 

Ularning iste’dodi xalal bermasdi-ku menga. Aql bobida ularning bari 

ko‘zi ochilmagan mushuk bolasiga o‘xshaydi axir».

Jyulenning baxti o‘sha kuni chindan ham mustahkam bir narsaga 

aylanishi mumkin edi. Biroq oxirigacha samimiy bo‘lishga qahra-

monimizning yuragi dov bermadi. U butun jasoratini to‘plab jangga 

---

106

otilmog‘i, otilganda ham darhol otilmog‘i lozim edi. De Renal xonim 

Jyulenning so‘zlarini eshitib hayratga tushgan edi, chunki uning atro-

fida odamlar tinmay, yangi Robesperning paydo bo‘lishidan qo‘rqmoq 

kerak, bunaqa odam past tabaqadan bo‘lgan ma’lumotli yoshlar 

orasidan chiqishi mumkin, deya ta’kidlashardi. De Renal xonim yana 

anchaga dovur qovog‘ini solib o‘tirdi. Jyulenning nazarida u jo‘rttaga 

shunday qilayotgandek edi. Xonim esa qiziq ustida bunday o‘rinsiz 

gaplardan g‘azablanganini aytib qo‘yib, endi faqat beixtiyor uni ran-

jitadigan biror gap aytmadimmikin, deya o‘ylamoqda edi. Uning har 

xil shilqim odamlardan yiroqda bo‘lib, o‘zini baxtiyor his etadigan 

paytlari g‘oyatda pokiza va sofdil ko‘rinadigan yuzida hozir ana shu 

dilsiyohlik aks etmoqda edi.

Jyulen endi o‘z orzu-istaklarini ovoz chiqarib aytmaydigan bo‘ldi. 

U birmuncha vazmin tortdi va ilgarigidek es-hushini yo‘qotar dara-

jada oshiqi beqaror bo‘lmagani tufayli, endi de Renal xonim bilan 

uchrashmoq uchun uning xonasiga borish chindan ham ehtiyotsizlik 

bo‘ladi, deya o‘ylab qoldi. Yaxshisi, xonimning o‘zi unikiga kelsin, agar 

xizmatkorlardan birontasi uni yo‘lakda ko‘rib qolsa, u doim biror ba-

honani ro‘kach qilishi mumkin, axir bekaning o‘z uyida yurishi uchun 

bahonadan ko‘pi bormi.

Biroq buning ham o‘z noqulay tomonlari bor edi. Jyulen do‘sti 

Fuke orqali kitob do‘konida o‘zi yosh ruhoniy sifatida hatto og‘izga 

olishga yuragi dov bermaydigan ba’zi kitoblarni toptirgan edi. Bu 

kitoblarni u faqat kechasi o‘qishga jur’at etardi. Shu boisdan ham 

u ba’zan tunda kelib xalal berishlarini istamay qolgandi. Holbuki 

yaqingacha, bog‘dagi o‘sha suhbatga qadar u xonim bilan uchrashuv 

haqida o‘ylasa, kitob o‘qish ko‘ngliga sig‘may qolardi.

De Renal xonimning sharofati bilan endi u kitoblardan ko‘pgina 

narsalarni kashf eta boshladi. Kiborlar jamiyatiga mansub bo‘lmagan 

yosh yigit tabiatan qanchalar iste’dodli bo‘lmasin, har turli may-

da-chuyda narsalarni bilmasa, aqli boshi berk ko‘chaga kirib qoladi. 

Jyulen ana shunday mayda-chuyda narsalarni tortinmay xonimdan 

surishtirib bilib olardi.

O‘zi ham ko‘pgina sohalardan bexabar bo‘lgan ayolning sevgi 

vositasida olib borayotgan bu tarbiyasi uning uchun chinakam baxt 

edi. Jyulen jamiyatni o‘sha paytda qanday bo‘lsa shu holicha tasavvur 

qilish imkoniga ega bo‘ldi. Uning aqli bu jamiyatning qadim zamon-

larda, bundan ikki ming yil muqaddam yoki hatto oltmish yil ilgari, 

---

107

Lyudovik XV va Volterlar zamonida qanday bo‘lgani haqidagi hiko-

yalar bilan bo‘lg‘anmadi. Yigitning ko‘zidagi parda ochilgandek bo‘ldi. 

Shundan so‘ng uning naqadar xursand bo‘lganini bir ko‘rsangiz edi! 

Nihoyat, Verrerda sodir bo‘layotgan barcha voqealar unga tushunarli 

bo‘ldi-qo‘ydi.

Birinchi navbatda unga bundan ikki yil muqaddam Bezanson 

prefekti atrofida boshlangan g‘oyatda chalkash fitnalar namoyon 

bo‘ldi. Bu fitnalarni Parijdan, juda nufuzli kishilardan kelayotgan 

maktublar qo‘llab-quvvatlab turmoqda edi. Bu harakatlarning bari 

shu atrofdagi eng xudojo‘y odam janob de Muaroni Verrer shahrida 

merning ikkinchi emas, balki birinchi muovini qilib tayinlashga qa-

ratilgan edi.

Janob de Muaroning raqibi allaqanday juda badavlat fabrikant 

bo‘lib, uni har nima qilib bo‘lsa-da, ikkinchi muovin darajasiga surib 

qo‘ymoq lozim bo‘lardi.

Nihoyat, Jyulenga ilgari janob de Renalnikida barcha mahalliy 

oqsuyaklar yig‘iladigan ziyofatlar payti uni hayratga solib yurgan 

hamma ivir-shivir gaplar ayon bo‘ldi. Bu mumtoz jamiyat birinchi 

muovinlik lavozimiga xuddi ana shu odamning tayinlanishidan g‘oyat 

manfaatdor edi. Bu nomzodni shaharda ularning o‘zlaridan bo‘lak 

hech kim bilmasdi. Xususan, liberallar mutlaqo bexabar edilar. Bunga 

katta ahamiyat berilishining boisi Verrerning eng katta ko‘chasini 

uch qulochga kengaytirish lozimligida edi, chunki bu ko‘cha bundan 

buyon qirol o‘tadigan yo‘l bo‘lib qolgandi.

Shunday qilib, buzilishi lozim bo‘lgan shu ko‘chada uchta uyi 

bo‘lgan janob de Muaro avvaliga birinchi muovin, keyinchalik esa 

mer lavozimini egallashga muvaffaq bo‘lsa (janob de Renalni tez 

orada deputatlikka o‘tkazishadi, degan gap bor edi), u zarur bo‘lgan 

paytda ko‘z yumib qo‘ya qolar, natijada, jamoat yo‘liga tushgan uylar 

xiyol qayta qurilib, yana yuz yil turaverishi mumkin bo‘lardi. Janob 

de Muaroning g‘oyat xudojo‘y va, shubhasiz, halol odam ekanligiga 

qaramay barcha uning gapga unashiga ishonardi. Chunki janob de 

Muaro jo‘jabirdek jon edi. Buzilishi lozim bo‘lgan anavi uylardan 

to‘qqiztasi esa Verrerning eng kazo-kazo odamlariga qarashli edi.

Jyulenning nazarida, bu fitna Fontenua bo‘sag‘asidagi jangdan 

ham kattaroq ahamiyatga molik edi. Bu jang haqida esa u birinchi 

marta Fuke yuborgan kitoblardan birida o‘qigandi. Jyulen kechqurun-

lari kyurening oldiga borib shug‘ullana boshlaganidan buyon o‘tgan 

---

108

shu besh yil ichida uni ko‘pgina narsalar hayratga solgandi. Ammo 

hayotini ilohiyotni o‘rganishga bag‘ishlagan, birinchi fazilati kamtarlik 

va itoat bo‘lgan yigit keksa kyurega biror savol bilan murojaat qilishni 

noqulay deb hisoblardi.

Kunlardan birida de Renal xonim erining malayiga qandaydir ish 

buyurdi. Bu Jyulenni yomon ko‘radigan o‘sha xizmatkor edi.

– Lekin bugun juma-ku, xonim, shu oydagi oxirgi juma, – deya 

ma’nodor ohangda javob qildi bekaga xizmatkor.

– Xo‘p yaxshi, boravering, – dedi de Renal xonim.

– Demak, bugun u anavi pichanxonaga borar ekan-da, bir vaqtlar 

u yer cherkov bo‘lgan ekan, yaqinda uni qaytadan ochishibdi, – dedi 

Jyulen. – U yerda ular nima qilishadi o‘zi? Shu sirning tagiga sira 

yetolmadim-da.

– Qandaydir savobli tashkilot deyishadi, lekin u juda boshqacha 

emish, – deya javob qildi de Renal xonim. – Ayollarni u yerga kiritish-

maydi. Men faqat u yerda ularning bir-birlarini «sensirab» gapirish-

larini bilaman xolos. Mana, masalan, anavi malayimiz u yerda janob 

Valenoni uchratib qolib, u bilan «sensirab» gaplashsa, bu kekkaygan 

ahmoqning Sen-jan uny sensiraganidan sira jahli chiqmaydi, aksincha, 

javoban o‘zi ham uni sensiraydi. Agar ularning u yerda nima ish qilish-

larini batafsilroq bilishni istasangiz, men o‘rni kelganda, Mojiron bilan 

Valenodan bu haqda so‘rab olishim mumkin. Biz har bir xizmatkorimiz 

uchun u yerga yigirma frankdan a’zolik badali to‘laymiz, – chamasi, 

bir kun kelib to‘qson uchinchi yildagi kabi terror boshlansa, ular bizni 

bo‘g‘izlab ketmasliklari uchun shunday qilinsa kerak.

Vaqt asta-sekin o‘tib bormoqda edi. Jyulen xom xayollarga berilib 

yuragi siqilgan paytlari o‘z ma’shuqasining go‘zalligini eslardi-da, 

ko‘ngli joyiga tushardi. Ular dushman lagerlarga mansub bo‘lganlari 

sababli ma’nodor va zerikarli suhbatlardan o‘zini tiyishga majbur 

bo‘lgan Jyulen, o‘zi ham sezmagan holda, xonim uni qanchalar baxti-

yor etayotganini kuchliroq his etardi va borgan sayin uning ta’siriga 

berilardi.

Ba’zan ular endi ko‘pgina narsalarni tushunadigan bo‘lib qolgan 

bolalar oldida xotirjam va andishali suhbat chegarasidan chiqmay 

o‘tirishga majbur bo‘lgan kezlari, Jyulen sevgidan chaqnab turgan 

ko‘zlarini xonimga tikib ajoyib bir itoatkorlik bilan uning dunyoni 

qanday tuzilganligi haqidagi hikoyalarini tinglab o‘tirardi. Gohida 

shunday ham bo‘lardiki, yo‘l qurilishi yoki yirik pudrat ishlari bilan 

---

109

bog‘liq bo‘lgan biror mohirona qalloblik to‘g‘risida hikoya qilar ekan, 

de Renal xonim taajjublanib o‘tirgan Jyulenning yuziga qarab turib, 

birdan yolg‘iz emasliklarini unutib qo‘yardi, shunda Jyulen uni tergab 

qo‘yishga majbur bo‘lardi. Chunki xonim parishonlik bilan unga xuddi 

o‘z bolalaridek tortinmay, oddiygina muomala qila boshlardi. Darvoqe, 

ayolga ba’zan Jyulenni xuddi o‘z bolasi kabi sevadigandek tuyulardi. 

Chindan ham u yigitning bolalarcha soddalik bilan bergan yuzlab 

savollariga tinimsiz javob bermasmidi axir? Holbuki, yaxshi oiladan 

chiqqan bola bunday narsalarni o‘n besh yoshidayoq juda yaxshi bilib 

olgan bo‘lardi. Biroq oradan bir zum o‘tmasdanoq u yana yigitga o‘z 

hukmdori yanglig‘ zavq-shavq bilan tikilardi. Xonim uning aql-zakovati-

ga shu qadar qoyil qolardiki, ba’zan hatto vahimaga tushib qolardi, bu 

yosh abbatchaning bir kun kelib ulug‘ odam bo‘lajagiga u kundan-kun 

qattiqroq ishonch hosil qilmoqda edi. Ayol ba’zan uni salkam papa 

deb, ba’zan esa Rishelye kabi bosh ministr sifatida tasavvur qilardi.

– Sen mashhur bo‘lib ketadigan paytinggacha o‘lmay yurarmikin-

man? – derdi u Jyulenga. – Katta odamga hozir yo‘l ochiq: qirol ham, 

cherkov ham buyuk odamlarga muhtoj, bizning salonlarda har kuni 

shu haqda gapirishadi axir. Agar Rishelyega o‘xshagan biror odam 

paydo bo‘lib, barcha bu nifoq va fitnalar to‘foniga chek qo‘ymasa, 

halokatga uchrashimiz muqarrar.