Buxoro davlat universiteti filologiya fakulteti

 

 

 

---

 

45 

 

Taqlid  va  uning  UGMsi.  Taqlid  o‗zbek  tilida  bir  guruhni  tashkil  etadi  va 

mustaqil so‗z sirasidan o‗rin olgan. Buning bir nechta ilmiy asosi bor. 

Birinchidan,  turkiy  tillarda  taqlid  miqdoran  ko‗p  va  ma‘no  jihatdan  rang-

barang. 

Ikkinchidan,  ulardagi  tovushlar  tizmasi  ma‘lum  obyektiv  voqelikdan  xabar 

berib turadi. 

Uchinchidan, taqlid gap tarkibida ma‘lum bir sintaktik pozitsiya egallaydi. 

Taqlid – o‗zbek tilining muhim ifoda vositasi. Ularning ifoda tomoni mazmun 

tomoni bilan tabiiy bog‗lanishga ega.  

Taqlid  jamiyatning  har  bir  a‘zosi  tushunadigan  turli  ma‘noga  ega.  Masalan, 

taq-tiq/tuq-tuq/to‘q-to‘q/taq-taq  taqlidi  orqasida  nimadir  yotgani  va  ma‘lum  bir 

borliq  hodisasini  ifodalayotgani  shu  til  jamiyatining  barcha  a‘zolari  uchun 

tushunarli. 

Taqliddagi  ma‘noviy  g‗ayrioddiylik  uni  boshqa  mustaqil  so‗z  turkumidan 

ajratib  turadi.  Biroq  ma‘noviy  g‗ayrioddiylik  faqat  taqlidgagina  xos  emas.  Buni 

olmoshda  ham  kuzatish  mumkin.  Chunki  ularning  ma‘nosi  faqat  matn 

tarkibidagina  anglashilib,  shu  boisdan  «ichi  bo‗sh»  so‗z  sifatida  baholanadi. 

Ammo,  «ma‘noviy  bo‗shlik»  olmoshni  mustaqil  so‗z  sifatida  qarashga  monelik 

qila olmagan. Demak, bu nomustaqil so‗z sifatida qarab kelingan taqlidning ham 

«mustaqillashuvi»ga to‗siq bo‗la olmasligi kerak

.

 

Taqlid  morfologik  jihatdan  o‗zgaruvchan,  bu  bilan  to‗la  ma‘nodagi  mustaqil 

so‗z  bo‗lgan  ravishdan  ham  ustun  turadi:  odamlarning  g‘ovur-g‘uvuri,  eshikning 

taqir-tuquridan kabi. 

Demak, taqlid «borliq hodisalariga taqlidning lisoniy ifodasi» UGMsiga ega.  

Кo‗rinadiki,  o‗zbek  tilidagi  taqlid  semantik-morfologik-sintaktik  jihatdan 

mustaqil so‗z maqomiga ega. 

Taqlidning  LMTlari.  Taqlidning  ayrimi  tovushga  taqlidni  ifodalasa,  ikkinchi 

bir  xili  ko‗rinish-holatga  taqlidni  ifodalaydi.  Shu  boisdan  «tovushga  taqlid»  va 

«ko‗rinishga taqlid» LMTlari farqlanadi. 

---

 

46 

 

Ma‘lumki, so‗zlar ma‘noviy belgisiga ko‗ra uch turga bo‗linadi:  

a) mustaqil ma‘noli so‗z (fe‘l, ot, sifat, son, ravish, taqlid); 

b) bo‗sh – ishora ma‘noli so‗z (olmosh); 

d)  yordamchi  ma‘noli  so‗z  (ko‗makchi,  bog‗lovchi,  yuklama,  ko‗makchi 

fe‘llar).  

«Ishoraviylik»  ramzi  bilan  ataluvchi  olmosh  boshqa  leksemalardan  ajralib 

turadi.  O‗zbek  tilshunosligida  olmoshning  doirasi  va  vazifasi  zo‗rma-zo‗rakilik 

bilan ancha chegaralanib «ot, sifat, son o‗rnida  qo‗llanuvchi so‗z» sifatida o‗ta tor 

tushunilgan.  Vaholanki,  bu  bilan  olmoshning  nafaqat  ot,  sifat,  son,  balki  fe‘l, 

ravish,  taqlid,  undov,  gap  va,  hatto,  matnni  almashtira  olish,  ularga  ishora  etish 

xususiyati  hisobga  olinmagan.  Olmosh  guruhiga  [men],  [sen],  [u],  [biz],  [siz], 

[ular] kabi shaxsga;  [kim], [nima], [bu], [ana], [mana], [mana bu] kabi predmetga;  

[qanday],  [bunday],  [shunday]  kabi  belgiga;  [buncha],  [shuncha],    [qancha]  kabi 

miqdorga;    [qachon]  kabi  paytga;    [qayer]  kabi  o‗ringa;  [shunday  bo‘lmoq],  

[qanday  qilmoq] kabi harakat-holatga ishora qiluvchi leksema kiradi.   

Olmoshlar  shaxs,  predmet,  belgi  yoki  miqdorga  xos  bo‗lgan  umumiy 

(mavhum)  ma‘noni  anglatadi.  Olmosh  bildiruvchi  ma‘no  nutq  jarayonida  aniq 

yuzaga  chiqadi.  Ular  o‗zlari  almashtiruvchi  so‗z  kabi  morfologik  jihatdan 

o‗zgaradi.  

Olmosh    qaysi  so‗z  turkumi  o‗rnida    qo‗llansa,  shu  turkumga  xos  sintaktik 

vazifani  bajaradi:  O„qituvchi  darsga  kirdi.  U  o‘quvchilar  bilan  salomlashdi. 

Olmosh  o‗zidan  oldin  aniqlovchi  talab    qilmaydi:  Hamma  xursand  va  shod.  U 

kitobni o‘qidi. Olmosh ifoda etadigan ishoraviy ma‘nosiga ko‗ra  ma‟no guruhlari 

(kishilik, ko‗rsatish…) o‘zbek tilshunosligida keng o‘rganilgan.