Buxoro davlat universiteti filologiya fakulteti

Leksemalarning sintaktik tasnifi. Leksemalarning sintaktik tasnifida, asosan, 

ularning  nutqda  boshqa  leksemalar  bilan  bog‗lana  olish-olmasligi,  gap  bo‗lagi 

bo‗lib kela olish-olmaslik xususiyati o‗z aksini topadi: 

1)  gap bo‗lagi bo‗lishga xoslanmagan so‗z: undov, modal, so‗z-gap; 

2)  gap  bo‗lagi  bo‗lishga  xoslangan  so‗z:  fe‘l,  ot,  sifat,  son,  ravish,  taqlid, 

olmosh; 

3)  sintaktik  aloqa  vositasi  bo‗lishga  xoslangan  so‗z:  ko‗makchi,  bog‗lovchi, 

yuklama. 

So‗z-gap  boshqa  so‗z  bilan  sintaktik  aloqaga  kirishmaydi,  o‗zi  mustaqil  gap 

bo‗lib kelish qobiliyatiga, ya‘ni ajralganlik xossasiga ega. Mustaqil va yordamchi 

so‗z esa bog‗lanish xususiyatiga ega bo‗lib, bulardan yordamchilar gapda alohida 

bo‗lak  bo‗lib  kela  olmaydi,  balki  sintaktik  jihatdan  bog‗lash  vazifasini  bajaradi. 

Mustaqil leksema esa mustaqil ravishda gap bo‗lagi bo‗lib kela oladi. 

O‗zbek tili leksemalarining semantik-morfologik-sintaktik belgilar majmuidan 

iborat serqirra mohiyati jadvalda quyidagicha berilgan (4-jadval): 

4-jadval 

№  Lek-

sema 

turla-ri 

Ma‘noviy 

belgilari 

Morfologik 

belgilari 

Sintaktik 

 belgilari 

Ajralishning 

asosiy belgisi 

1 

Fe‘l 

 

Harakat-holatni 

atash  mustaqil 

leksemalari 

Nisbatlanuvchi, 

o‗zgalanuvchi, 

tarzlanuvchi  

Cheklan-

magan  gap 

bo‗lagi 

bo‗lib  kela 

olish 

Morfologik 

va  

ma‘noviy 

2 

Ot 

Predmet 

va 

predmetlikni 

 atash  mustaqil 

leksemalari 

Sonlanuvchi  

Cheklanma-

gan 

gap 

bo‗lagi 

bo‗lib  kela 

olish 

Morfologik 

va 

ma‘noviy 

3 

Sifat 

Belgini 

atash  Darajalanuvchi 

Cheklanma-

Morfologik 

---

 

21 

mustaqil 

leksemalari 

gan 

gap 

bo‗lagi 

bo‗lib  kela 

olish 

va  

ma‘noviy 

4 

Son  

Miqdorni  atash 

mustaqil 

leksemalari  

Tartiblanuvchi  

Cheklanma-

gan gap bo‗-

lagi  bo‗lib 

kela olish 

Morfologik 

va  

ma‘noviy 

5 

Ravish 

O‗rin-payt, 

tarz-tusni atash 

mustaqil 

leksemalari 

O‗zgarmaslik  

Cheklanma-

gan 

gap 

bo‗lagi 

bo‗lib  kela 

olish 

Morfologik 

va 

sintaktik 

6 

Taqlid 

Tovush 

yoki 

ko‗rinishga  

taqlid  mustaqil 

leksemalari 

 O‗zgaruvchi  

Cheklanma-

gan 

gap 

bo‗lagi 

bo‗lib  kela 

olish 

Ma‘noviy  

7 

Olmosh  Ishora qiluvchi 

mustaqil 

leksemalar 

O‗zgaruvchi 

Cheklanma-

gan 

gap 

bo‗lagi 

bo‗lib  kela 

olish 

Ma‘noviy  

8 

Кo‗-

makchi 

 

O‗zgarmaslik  

So‗zni 

so‗zga 

bog‗lovchi, 

gap  bo‗lagi 

vazifasida 

kela 

olmaydigan 

Ma‘noviy  va 

cintaktik  

jadvalning davomi 

---

 

22 

so‗zlar 

9 

Bog‗-

lovchi 

 

O‗zgarmaslik  

So‗zni 

va 

gapni 

bog‗lovchi, 

gap  bo‗lagi 

vazifasida 

kela 

olmaydigan 

so‗z 

Sintaktik  

10  Yuk-

lama  

 

O‗zgarmaslik  

Gap  bo‗lagi 

vazifasida  

kela  olmay-

digan so‗z 

Ma‘noviy  

11 

So

‗z

-g

ap

lar

 

Mod

al  

Munosaba

tni atash  

leksemala

ri 

O‗zgarm

aslik  

Ajraluvchili

k 

(gap 

bo‗laklari  

bilan 

munosa-

batga kirisha  

olmaslik) 

Ma‘noviy va  

sintaktik  

Un-

dov  

His-

hayajonni 

tasvirlash 

leksemala

ri 

O‗zgarm

aslik  

Ajraluvchili

k 

(gap 

bo‗laklari  

bilan 

munosa- 

batga kirisha  

olmaslik) 

Ma‘noviy va  

sintaktik 

Tas-

diq 

va 

Tasdiq-

inkor 

ma‘noli 

O‗zgarm

aslik  

Ajraluvchili

k 

(gap 

bo‗laklari 

Ma‘noviy va  

sintaktik 

---

 

23 

inko

r 

so‗z

lar 

leksemala

r 

bilan 

munosa-

batga  kirisha 

olmaslik) 

Takl

if 

so‗z

lar  

Taklif 

ma‘noli 

leksemala

r 

O‗zgarm

aslik  

Ajraluvchili

k 

(gap 

bo‗laklari 

bilan 

munosa-

batga  kirisha 

olmaslik) 

Ma‘noviy va  

sintaktik 

 

O‗zbek  tilida  so‗z  turkumlari  mazkur  belgilari  asosida  quyidagi  ko‗rinishda 

tartiblanadi: 

I.  Mustaqil so„zlar 

1.  Fe‘l. 

2.  Ot. 

3.  Sifat. 

4.  Son. 

5.  Ravish. 

6.  Taqlid. 

7.  Olmosh. 

II. Yordamchi so„zlar 

8.  Кo‗makchi. 

9.  Bog‗lovchi. 

10.Yuklama. 

III. Oraliq so„zlar 

1. So‗z-gaplar.  

 

---

 

24 

 

 

 

 

Bob bo‟yicha xulosa 

 

       Tarixiy  tilshunoslikda  so`z  turkumlarini  aniqlashning    semantik  kriteriy  - 

berilgan so`zni  keng ma`noli kategoriyaga belgilash;  morfologik kriteriy - moddiy 

jihatdan  ifodalangan  morfologik  kategoriyalarning  mavjudligi;  sintaktik  kriteriy  -

so`zlashuv  zanjirida  berilgan  so`zning  vazifasi;  moslashuv  kriteriysi  -  bir  so`z 

turkumidagi so`zlarning boshqa so`z turkumlaridagi so`zlar bilan moslasha olishi;  

so`z  yasovchi  kriteriy    -  bir  so`z  turkumidagi  so`zlarning  ma`lum  tur  bo‘yicha 

yangi so`z  yasay olishi qobiliyatlari xususida qimmatli fikrlar bildirilgan. 

Leksema  serqirra mohiyatli lisoniy birlik, uning tasnifida bu jihat asosiy diqqat 

markazida  turishi  lozim.  Chunki  leksemaning  har  bir  qirrasi  alohida  bir  tasnifga 

asos bo‗ladi. Uning har biri o‗z o‗rnida ahamiyatli.  

       So‗z turkumi soni va tarkibini aniqlashda dunyo tilshunosligida bo‗lgani kabi, 

o‗zbek  tilshunosligida  ham,  so‗zlarning  semantik,  morfologik  va  sintaktik 

xususiyatini inobatga olish keng tarqalgan va tasnifning  o‘zbekona hamda  milliy 

guruhlanishi  amalga oshirilgan.  O‗zbek  tili  leksemalarining semantik-morfologik-

sintaktik belgilar majmuidan iborat serqirra mohiyatini ifodalovchi tasniflar o‘quv 

darsliklaridan o‗rin olgan. 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

25 

 

 

 

 

2- bob. O`zbek tilida   so`z turkumlarining lizoniy tabiati. 

1§. Mustaqil so`z turkumlariga xos bo‟lgan  grammatik belgilar. 

 

       Milliy  istiqlol  sharofati  bilan  o'zbek  tilshunosligi  fani  mustaqil  taraqqiyot 

yo'liga  o'tdi.  Milliy  tilshunosligimizda    mustaqil  ilmiy  yo'nalish  —  formal- 

funksional (shakl-vazifaviy) tahlil usuli shakllandi va oliy ta'limdan umumiy o'rta 

ta'limgacha filologiya yo'nalishlarida tadbiq etildi. Bugungi 

kunda 

o'zbek 

tilshunosligida shaxdam qadamlar bilan uch yo'nalish rivojlanmoqda:                                                     



  formal tahlil yo'nalishi  



  formal - funksional  tahlil yonalishi 



  semantik - sintaktik tahlil yonalishi.  

 Har  uchala  yo'nalish  ham  sistemaviy,  ya'ni  tilni  sistemada  deb  tushunadi.  Lekin 

har bir yo'nalish bu sistemani o'zicha tushunadi va tayanch birliklari o'ziga xosdir. 

Har bir yo'nalish tilga, ya'ni til tizimiyligiga turli tomondan yondashadi va ma'lum 

bir qirrasini ochishga, tavsiflashga xizmat qiladi. Alisher Navoiy ma'rifat deganda 

xuddi  mana  shuni—bir  ma'noga,  maqsadga  turli  yo'llar  bilan  yondashish 

mumkinligini tushunadilar  va "Lisonut  tayr"da yozadilar: 

 

…Yuz tuman rahrav ko'rarsan beqaror   

               Har biri bir yo'lni aylab ixtiyor… 

 

    O'z borur yolida har kim muftaxir,  

              Yo'lni aylab o'z  yo'liga munhasir.  

 Darhaqiqat, formal (an'anaviy) yo'nalish fanimizda eng rivojlangan va keng 

ommalashgan  tahlil  usuli    bo'lib,  u    tilimizning  barcha  sath  birliklarini  o'rganish 

jarayonida  ommaviy  amaliyotdadir.  Zakiy  tilshunos  professor  A.G`ulomov 

maktabining  tilshunosligini  formal  tilshunoslik  deb  atashimiz  maqsadga 

muvofiqdir.  Chunki  Moskva  tilshunoslik  maktabi  namoyondalari  N.Dmitriyev, 

---

 

26 

A.Borovkov  va  ularning  shogirdi  bo`lgan  ustoz  A.  G'ulomov  lisoniy  va  nutqiy 

hodisalarni  keskin  ajratmaganlar.  Bu  tahlil  yo'nalishi  tadqiq  va  tahlilning  ilk 

bosqichida falsafiy  mohiyatga ega bo'lgan shakl (forma), ya'ni tadqiq manbaining 

tashqi,  moddiy,  formal  tomoniga  tayanib,  undan  shaklning  mazmun  va  vazifasi 

tahliliga  o'tganlar.  Ustoz  va  izdoshlari    lisoniy  (UMIS

1

  tabiatli)  va  nutqiy 

(YAHVO

2

 

tabiatli) 

hodisalarni 

bir-biridan 

ajratib, 

o'zaro 

bog'lanishda 

ko'rmaganlar,    xolos.  Chunki  o'sha  davrda  taraqqiyot  o'zbek  tili  hodisalarini 

Evropa  grammatik  talqinlari  asosida  sistemalashtirishni  talab  qilar  edi.  Fanimiz 

ham  shu  vazifaga  xizmat  qildi.  Tilimizning  sistemaviy  tabiatini  tavsivlash  va 

ochishda fanimizda yana bir ilmiy yo'nalish mavjud va bu yo'nalish N.Mahmudov, 

A.Nurmonov,  A.Berdialiyev,  M.Boshmonov,  A.Mamajonov  kabi  olimlar 

tomonidan rivojlantirilayotgan  semantik - sintaktik tahlil yonalishidir.   

 

Formal-funksional  yo'nalish  (asoschisi  S.Ivanov)  oldingi  (formal) 

yo'nalishning  bevosita  davomi  bo'lib,  uning  tahlil  va  tavsif  materiallariga  tayanib 

ish  ko'radi.  Formal-funksional  atamasi  tarkibidagi  birinchi  qism  mana  shunga 

ishora  qiladi.  Bu  yo'nalishning  maqsadi  sistemalashtirish  emas,  balki  sistemani 

yechish,    munosabatlarni  sharhlashdir.  Bu  yo'nalish  lison  va  nutq  hodisalarini 

izchil farqlovchi Praga strukturalizmi bilan yaqinlashadi, lekin lisoniy hodisalarga 

dialektikaning  umumiylik,  mohiyat,  imkoniyat,  sabab,  nutqiy  hodisalarga  esa 

yakkalik,  hodisa,  voqelik,  oqibat  kategoriyalari  me'yorlari  bilan  yondashishi 

jihatidan  undan  farq  qiladi.  Qisqasi,  formal  tilshunoslik  tomonidan  qo'lga  

kiritilgan  yutuqlar  formal-funksional  tilshunoslik  uchun  poydevor  vazifasini 

o'taydi. 

       Ma‘lumki,  nazariy  yondashuvda  leksemaning  atash  (denotativ)  semasi 

deganda  borliqdagi  harakat/holat,  narsa-predmet,  miqdor,  belgi  –  xususiyatini 

atovchi,  nomlovchi  sema  tushuniladi.  Bu  semaning  har  birini  mustaqil  so‗z 

turkumi  –  fe‘l  «harakat/holatni  atash»  semasi,  ot  «narsa-predmetni  atash»,  son 

«miqdorni  atash»,  sifat  va  ravish  «belgini  atash»  semasi  sifatida  bevosita 

                                                 

1

  UMIS-umumiylik,  mohiyat, imkoniyat, sabab  

2

 YAHVO-yakkalik, hodisa, voqelik, oqibat 

---

 

27 

xususiylashtiradi.  Atash  semasi  obyektiv  borliq  parchasiga  muvofiq  kelgani  bois 

leksema  sememasi  tarkibidagi  boshqa  semalar  (vazifa,  ifoda)dan  muhimroq 

ahamiyatga  ega.  Har  bir  so‗z  turkumining  muayyan  atash  semasi  mutlaq  va 

doimiymi  yoki  mustaqil  so‗z  turkumlari  orasidagi  so‗z  turkumlarining  bir-biriga 

ko‗chish hodisasi (transpozitsiya)ning bunga daxli bormi?  

So‗z  turkumining  ko‗chishi  –  transpozitsiya  deganda,  ma‘lum  bir  turkumga 

mansub so‗zning o‗ziga xos bo‗lgan atash, vazifa semasini kuchsizlantirib, boshqa 

so‗z turkumiga xos semantik va grammatik belgiga ega bo‗lishi tushuniladi. Turkiy 

tillarda  so‗z  turkumi  bir-biridan  qat‘iy  chegaralanmaydi,  ular  uzviy  aloqada,  bir 

butun  sistemani  tashkil  etadi.  Bu  sistema  qismlari  dialektik  mantiqdagi  «oraliq 

uchinchi»  qonuniyatidan  kelib  chiqqan  holda        g  i  b  r  i  d    so‗z  sifatida 

baholanadigan,  har  ikki  siraga  xos  semantik-grammatik  belgini  o‗zida  saqlovchi, 

bir turkumdan ikkinchi turkumga ko‗chish bosqichida turuvchi so‗zlar bilan uzviy 

bog‗lanadi. 

Mustaqil  so‗zlar  orasidagi  o‗zaro  munosabat  va  ularning  bir-biriga  ko‗chishi 

leksema sememasidagi taraqqiyot natijasida yuzaga kelib, ko‗chishning nutqiy va 

lisoniylashgan  ko‗rinishi  farqlanadi.  Nutqiy  ko‗chishda  nutqiy  ko‗chma  ma‘no 

ifodalanadi.  Masalan,  Birni  ko‘rib  fikr  qil,  birni  ko‘rib  shukr  qil  gapida  son 

turkumiga  mansub  (bir)  so‗zi  vaqtincha  ot  turkumi  vazifasida  kelmoqda  va  bu 

o‗tkinchi, nutqiy hodisa. Lisoniy ko‗chishda so‗z bir turkumdan boshqa turkumga 

butunlay  o‗tib  ketadi,  transpozitsiya  hodisasi  yuz  beradi.  Transpozitsiya  deyarli 

barcha mustaqil so‗z, hatto mustaqil va yordamchi so‗zlar orasida ham kuzatiladi: 

1)  [odam],  [kishi],  [inson]  otlari  (zerikib  ketdi  odam  (men),  hayron  qolasan 

kishi (men), dardimni eshitadigan inson (hech kim) topilmadi), [bir] soni (bir kishi 

(kimdir)),  [ba’zi]  sifati  (ba’zilar  (allakimlar)  unday  deydi,  ba’zilar  bunday) 

olmoshga;   

2)  [yigit],  [qiz],  [o‘g‘il],  [qari],  [yer],  [xotin],  [ko‘r],  [issiq-sovuq]  (issiq-

sovug‘idan  xabar  olmoq)  sifatlari,  [bordi-keldi],  [keldi-ketdi],  [oldi-berdi],  [ur-

yiqit]  juft  fe‘llari,  [o‘qish],  [yozish],  [o‘tmish],  [qilmish],  [qidiruv]  harakat  nomi 

---

 

28 

shakllari,  [o‘qituvchi],  [bog‘lovchi],  [kuzatuvchi]  sifatdoshlari,    [uch],  [yetti], 

[yigirma], [qirq] sonlari otga; 

3)  [kelajak],  [bo‘lajak]  sifatdoshlari,  [tilla],  [kumush],  [taxta]  (tilla  uzuk,  asal 

bola) otlari sifatga; 

4)  [charchamasdan]  (ishlaysan),  [o‘ylamasdan]  (gapirdi),  [indamasdan], 

[bilinar-bilinmas] sifatdoshlari, [osha], [o‘ta], [ura], [qayta], [qo‘yarda-qo‘ymay], 

[ura-sura]  ravishdoshlari,  [erta],  [indin],  [kecha],  [kech],  [kechqurun],  [savat-

savat], [navbatma-navbat] otlari ravishga; 

5) [bir] soni, [yakka], [yolg‘iz] sifatlari yuklamaga; 

6)  [haqiqatdan],  [chamasi],  [mazmuni]  otlari,  [yaxshi],  [so‘zsiz],  [tuzuk], 

[to‘g‘ri], [tabiiy] sifatlari, [qani], [qalay] olmoshlari modal so‗zga; 

7)  [bir]  soni,  [ba’zan]  ravishi,  [ham]  yuklamasi,  [bilan]  ko‗makchisi 

bog‗lovchiga; 

8)  [ost],  [ust],  [old],  [orqa],  [tomon],  [tag],  [tepa],  [ich],  [ora],  [qosh],  [lab], 

[yoqa],  [og‘iz]  otlari,  [qarab],  [boshlab],  [ko‘ra],  [deya],  [deb],  [o‘xshab] 

ravishdoshlari,  [boshqa],  [bo‘lak],  [o‘zga]  sifatlari,  [avval],  [oldin],  [ilgari], 

[keyin],  [so‘ng]  ravishlari  ko‗makchiga  ko‗chganligi  tegishli  adabiyotlarda  qayd 

etilgan.  Sanalganlarning  ayrimi  bugungi  kunda  lisoniylashgan,  ayrimi  hali  o‗tish 

bosqichida – nutqiy hodisa sifatida qaralmoqda. Masalan, mavjud grammatikalarda 

son  turkumining  tasnifiy  belgilari  sanalar  ekan,  predmetning  sanog‗i,  tartibini 

bildirishi,  (qancha),  (nechta),  (nechanchi)  so‗rog‗idan  biriga  javob  bo‗lishi,  ot 

turkumiga mansub so‗z bilan erkin aloqada bo‗lishi va gapda, asosan, sifatlovchi-

aniqlovchi vazifasida kelishi ta‘kidlanadi. Son lug‗aviy mazmun guruhiga kiruvchi 

jamlovchi son shaklida son umumiy grammatik ma‘nosidan chetlashish kuzatiladi.  

Ayni  paytda  jamlovchi  sonning  [-ov],  [-ala],  [-ovlon],  [-ovlab],  [-ovlashib] 

shakllari  ajratiladi.  Qayd  etilganlardan  [-ovlab],        [-ovlashib]  shakllari  jamlovchi 

son  shakli  emas,  balki  jamlovchi  son  o‗zagidan  yasalgan  ravishdosh  shakli: 

ikki+ov+lash+ib sifatida qaralmoqda. 

Demak, so‗nggi ikki shakl jamlovchi son shakllari sirasidan chiqariladi. Asosiy 

shakl  sifatida  [-ov],  [-ala],  [-ovlon]  ko‗rsatkichi  ajratilishi  mumkin.  Ma‘lumki, 

---

 

29 

bundan  [-ov],  [-ala]  shakli  boshqa  son  ma‘no  turidan  farqlanib,  deyarli  har  doim 

egalik shakli bilan qo‗llanadi. [-ovlon] shaklli jamlovchi son atash semasi bugungi 

kunda  miqdor  emas,  balki  «qanchadir  miqdordagi  shaxs»  deb  qaraladi:  Oltovlon 

ola  bo‘lsa,  og‘zidagin  oldirar.  [-ov],  [-ovlon]  shaklli  son  ot  bilan  birikmaydi, 

gapda  sifatlovchi  aniqlovchi  vazifasida  kelmaydi,  sonning  so‗roqlariga  javob 

bo‗lmaydi,  hatto  mazkur  shakl  hosil  bo‗ladigan  qolip  ham  nihoyatda  unumsiz 

bo‗lib,  barcha  son  o‗zaklaridan  jamlovchi  son  shakli  hosil  qilinmaydi.  Ular 

ko‗proq otga xos tasnifiy belgini o‗ziga qabul qilmoqda.  [-ala] shakli esa sonlik 

belgicini  ham  o‗zida  birmuncha  saqlab  turibdi:  Uchala  bola  ham  qo‘shni 

qishloqdan  ekan.  Jamlovchi  son  shakllaridagi  semik  taraqqiyotni  chizmada 

quyidagicha aks ettiramiz:   

[-ala]  -  [-ov]  -  [-ovlon] 

Кo‗rib  o‗tilganidek,  ushbu  shakllar  orasida  [-ala]  shaklida  sonlik  belgilari 

birmuncha saqlangan, [-ovlon] shaklida otlik belgisi yaqqol, [-ov] shaklida har ikki 

jihat uyg‗un bo‗lib, mazkur shakllarga gibrid birlik sifatida qarash mumkin.  [-ov] 

shakli jamlovchi son shakli orasida,  jamlovchi son shaklli so‗z esa ot va son so‗z 

turkumi orasida «oraliq uchinchi» maqomiga ega bo‗ladi. 

Demak,  aytish  mumkinki,  so‗z  turkumi  orasida  muntazam  aloqa  mavjud,  bu 

aloqa  til  tizimining  doimiy  o‗zgarish,  taraqqiyotdagi  jonli  jarayon  ekanligidan 

dalolat beradi. Shu boisdan ayrim so‗zlarning qaysi turkumga mansubligi ularning 

semantik,  morfologik  va  sintaktik  xususiyatlarini  tegishli  tadqiq  usullari  bilan 

tadqiq qilish asosida belgilanishi lozim. Bu tilshunosligimiz oldida turgan dolzarb 

vazifalardan hisoblanadi.