O'zbek xalqining davlat qurilishidagi tarixiy tajribasi va tarkib topgan boy an'analari

,,Qonun  chiqaruvchi,  ijro  etuvchi  va  sud  hokimiyati  vakolatlarini  ajratish
asosida milliy davlatchilikni barpo etish, jamiyatning siyosiy tizimini tubdan yaxshilash,
respublika  hokimiyati  bilan  mahalliy  hokimiyatning  vakolatlari  va  vazifalarini  aniq
belgilab qo'yish, adolatli va insonparvar qonunchilikni vujudga keltirish lozim bo'ladi".
I. A. Karimov. O'zbekistonning o'z istiqlol va taraqqiyot yo'li. 16-bet.
O'zbekistonda  oliy  davlat  vakillik  organi  —  parlamentni  shakllantirishda  xalqaro
tan olingan huquqiy tamoyillarga va rivojlangan davlatlar tajribasiga tayanildi. ,,Parlament"
fransuzcha  ,,parler"  —  gapirmoq  so'zidan  kelib  chiqqan  bo'lib,  rasmiy  so'zlashish  joyi
ma'nosini  anglatadi.  Parlament  davlatning  oliy  vakillik  organi  hisoblanadi  va  qonun
chiqaruvchi  hokimiyatni  amalga  oshiradi.  Parlament  qonun  bo'yicha  belgilangan  sondagi
deputatlardan  iborat  bo'lib,  hududiy  saylov  okruglari  bo'yicha  ko'ppartiyaviylik  asosida
belgilangan yoshga to'lgan fuqarolardan saylanadi.
Parlament tarixi asrlar bilan o'lchanadi. Parlamentarizm g'oyasi milodning birinchi
ming  yillik  bo'sag'asida  Rimda,  Angliya,  Fransiya,  Ispaniyada  xalq  majlislari  shaklida
vujudga  kelib,  davlat  hokimiyati  darajasiga  ko'tarilgunga  qadar  yana  bir  necha  taraqqiyot
bosqichlaridan o'tgan. Parlament Angliyada 1215-yilda qabul qilingan ,,Erkinlikning Buyuk
Xartiyasi"  dan  boshlanadi  va  1265-  yilda  davlat  hokimiyatining  vakillik  organi  sifatida
ta'sis etiladi. XVII—XVIII asrlarda boshqa mamlakatlarda ham parlament vujudga keladi.
Parlament  xorijiy  mamlakatlarda  turlicha  nom  bilan  yuritiladi.  Masalan:  AQSH  va  Lotin
Amerikasi  mamlakatlarida  Kongress,  Buyuk  Britaniyada  Parlament,  Finlyandiya  va
Polshada Seym, Germaniyada Bundestag, O'zbekis tonda Oliy Majlis va hokazo.
O'zbekiston  mustaqilligi  e'lon  qilingan  paytda  1990-yil  fevralda  saylangan  qonun
chiqaruvchi  hokimiyat  organi  —  Oliy  Kengash  faoliyat  ko'rsatmoqda  edi.  O'zbekiston
demokratik  islohotlarni  bosqichma-bosqich  amalga  oshirish  yo'lidan borib,  birdaniga  Oliy
Kengashni  tarqatib  yubormadi.  U  1990—1994-yillarda  qonun  chiqaruvchi  hokimiyat
organi sifatida faoliyat ko'rsatdi.
Mustaqil  O'zbekistonning  taraqqiyoti  dastlab  sobiq  Ittifoq  tuzumidan  meros  bo'lib
qolgan  qonunlar  doirasida  boshlandi.  Shu  boisdan  Oliy  Kengash  O'zbekistonning
mustaqilligini huquqiy jihatdan mustahkamlash, demokratik islohotlarni amalga oshirishga
qaratilgan  yangi  qonunchilik  tizimini  vujudga  keltirish  yo'lidan  bordi  va  uni
qadam-baqadam  shakllantira  boshladi.  Oliy  Kengash  mamlakatimiz  tarixida  birinchi  bor
1990-  yil  24-mart  kuni  O'zbekiston  Prezidentini  sayladi,  Mustaqillik  deklaratsiyasini,
O'zbekistonning  davlat  raustaqilligi  asoslari  to'g'risidagi  Konstitutsiyaviy  qonunni  va
boshqa muhim hujjatlarni ishlab chiqdi va qabul qildi. 1990—1994- yillarda Oliy Kengash
200 ga yaqin qonun va 500 dan ziyod qaror qabul qildi.
O'zbekiston 
Respublikasining 
Konstitutsiyasida 
demokratik 
tamoyillarga
asoslangan  yangi  parlamentni  shakllantirishning  huquqiy  asoslari  belgilab  berildi.  Uning
76-  moddasida:  ,,O'zbekiston  Respublikasining  Oliy  Majlisi  oliy  davlat  vakillik  organi
bo'lib,  qonun  chiqaruvchi  hokimiyatni  amalga  oshiradi",  —  deb  belgilab  qo'yilgan.
Konstitutsiyaga  muvofiq  O'zbekiston  Respublikasida  bir  palatali  parlament  —  Oliy
Majlisni shakllantirishgakirishildi.
Parlamentni shakllanti rishning konstitutsiyaviy - huquqiy asoslari
1993 yil 28-dekabrda bo'lib o'tgan - Respubhka Oliy Kengashmmg XIV
sessiyasida  ,,O'zbekiston  Respublikasi  Oliy  Majlisiga  saylovlar  to'g'risida",  1994-  yil  22-
sentabrda  bo'lib  o'tgan  XVI  sessiyada  ,,O'zbekiston  Respublikasi  Oliy  Majlisi  to'g'risida"

---

 
( Word Converter - Unregistered )
http://www.word-converter.net
Qonunlar  qabul  qilindi.  Ularda  qonunchilik  sohasida  tub  islohotlarni  amalga  oshirish
zaruriyati  kun  tartibiga  qo'yiladi.  Negaki,  birinchidan,  sobiq  Ittifoq  davridan  qolgan  bir
qator qonun va me'yoriy hujjatlar harnon amalda bo'lib, ular mazmun va mohiyati jihatidan
yangilanayotgan  davlat  va  jamiyat  uchun  mutlaqo  mos  kelmas  edi,  qo'yilgan  maqsadlarni
amalga oshirishga monelik qilardi.
Ikkinchidan,  har  qanday  mafkuraviy  ta'sirdan  xoli,  xalqning  o'ziga  xos  tarixiy,
axloqiy-ma'naviy qadriyatlariga mos keladigan adolatli, demokratik-huquqiy davlat qurish,
taraqqiyotning  bozor  iqtisodiyotiga  asoslangan  yo'lidan  borish  va  fuqarolik  jamiyatini
shakllantirishga  huquqiy  asos  bo'ladigan  yangi  qonunlar  yaratish  zarur  edi.  Bu  borada
rivojlangan  mamlakatlar  qonunchilik  tajribasidan  foydalanish  lozim  edi.  Oliy  Majlis  oliy
davlat  vakillik  organi  bo'lib,  qonun  chiqaruvchi  hokimiyatni  amalga  oshiradi,  hududiy
saylov  okruglari  bo'yicha  ko'ppartiyaviylik  asosida  besh  yil  muddatga  saylanadigan  250
nafar deputatdan iborat bo'lishi belgilanadi.
O'zbekiston  Respublikasining  Konstitutsiyasi  va  ,,O'zbekiston  Respublikasining
Oliy Majlisi to'g'risida" gi Qonunga muvofiq Oliy Majlisning mutlaq vakolatlari jumlasiga:
-
O'zbekiston  Respublikasining  Konstitutsiyasini  qabul  qilish,
unga o'zgartirish va qo'shimchalar kiritish;
-
O'zbekiston  Respublikasining  qonunlarini  qabul  qilish  hamda
ularga o'zgartirish va qo'shimchalar kiritish;
-
O'zbekiston  Respublikasi  ichki  va  tashqi  siyosatining  asosiy
yo'nalishlarini  belgilash  va  davlat  strategik  dasturlarini  qabul
qilish;
-
ma'muriy-hududiy  tuzilish  masalalarini  qonun  yo'li  bilan
tartibga  solish,  O'zbekiston  Respublikasining  chegaralarini
o'zgartirish;
-
boj, valuta va kredit ishlarini qonun yo'li bilan tartibga solish;
-
davlat  budjetini  qabul  qilish  va  uning  ijrosini  nazorat  etish,
soliqlar va boshqa majburiy to'lovlarni joriy qilish;
-
qonun  chiqaruvchi,  ijro  etuvchi  va  sud  hokimiyatlari  tizi mini
va vakolatlarini belgilash;
-
xalqaro  shartnomalarni  va  bitimlarni  ratifikatsiya  (tasdiqlash)
va denonsatsiya (barvaqt to'xtatish) qilish;
-
Oliy Majlisga va mahalliy vakillik organlariga saylov tayinlash,
Markaziy saylov komissiyasini tuzish;
-
vakolati  tugashi  munosabati  bilan  O'zbekiston  Respubli kasi
Prezidenti saylov kunini tayinlash;
-
Konstitutsiyaviy, Oliy va Oliy xo'jalik sudlarini saylash;
-
Vazirlar  Mahkamasi  a'zolarini,  Bosh  prokuror  va  uning
o'rinbosarlarini tayinlash va lavozimidan ozod etish to'g'risidagi
Prezident  farmonlarini  tasdiqlash  hamda  O'zbekiston
Respublikasi  Konstitutsiyasida  nazarda  tutilgan  boshqa
vakolatlarni amalga oshirish kiradi.
Saylov  kunigacha  25  yoshga  to'lgan  O'zbekiston  Respubli kasining  fuqarolari
parlamentga  saylanish  huquqiga  egadirlar.  Bunda  ularning  kelib  chiqishi,  ijtimoiy  va
moddiy ahvoli, irqiy va milliy mansubligi, jinsi, ma'lumoti, tili, dinga munosabati, faoliyat

---

 
( Word Converter - Unregistered )
http://www.word-converter.net
turi  bo'yicha  hech  qanday  cheklashlarga  yo'l  qo'yilmaydi.  Shu  bilan  birga,  ,,oliy  Majlisga
saylovlar  to'g'risida"gi  Qonunda  belgilanganidek,  sudlangan,  saylov  tayinlangan  kungacha
o'tgan 5 yil mobaynida O'zbekiston hududida yashamagan, harbiy txtisosli, diniy xizmatchi
fuqarolar deputatlikka nomzodlar ro'yxatiga olinmaydilar.
Hokimiyatni taqsimlash tamoyilini amalda bajarish maqsadlaridan kelib chiqib, shu
narsa belgilab qo'yilganki, hukumat a'zolari, sudyalar, prokuratura organlarining mansabdor
shaxslari,  vazirlik  idoralari  rahbarlari  va  ularning  o'rinbosarlari,  ijro  etuvchi  hokimiyat
organlarining  mansabdor  shaxslari  (viloyat,  tuman,  shahar  hokimlari  bundan  mustasno)
Oliy Majlis deputati bo'la olmaydilar.
O'zbekiston Respublikusi     Oliy Majlisiga saylovlar
O'zbekiston  Respublikasi  Oliy  Kengasnimng  1994-yil  sentabrda  bo  lib  otgan  XVI
sessiyasi  1994-yil  25-  dekabr  kuni  Oliy  Majlisga,  viloyat,  shahar  va  tuman  kengashlariga
saylovlar o'tkazishga qaror qildi.
1994-  yil  14—15-  noyabrda  Toshkentda  Oliy  Majlisga  saylov  o'tkazuvchi  okrug
saylov  komissiyalari  raislarining  uch  kunlik  seminari  bo'lib  o'tdi.  Seminarda  respublikada
saylov  tizimini  isloh  qilish,  saylovni  muvaffaqiyatli  o'tkazish  uchun  zarur  shart-sharoitlar
yaratish  masalalari  muhokama  etildi.  Seminar  kengashda  Birlashgan  Millatlar
Tashkilotining  O'zbekistondagi  vakili  Xolid  Malik,  AQSHning  O'zbekistondagi
Favqulodda va muxtor elchisi Genri Li Hark, Rossiya elchisi F.F.Sidorskiy, Turkiya elchisi
Erdugan  Aytun  va  boshqalar  ishtirok  etib,  saylovga  taalluqli  xalqaro  tajribalar  haqida  o'z
fikr-mulohazalarini  bildirdilar.  Jumladan,  Xolid  Malik  seminar-kengashni  tarixiy  sana  —
saylovlar  oldidan  O'zbekistonda  demokratik  jamiyat  barpo  qilish  yo'lida  oldinga  bosilgan
qadambo'ldi, deb baholadi.
Saylovlarni qonun talablari asosida o'tkazish uchun Respublika bo'yicha 250 okrug
va 7192 uchastka saylov komissiyasi tuzildi. Ular tarkibiga mehnat jamoalarida obro'e'tibor
va  hurmat  qozongan,  partiyasiz  bo'lgan  munosib  kishilar  kiritildi.  Saylovga  nomzodlar
qo'yishda ko'ppartiyaviylik va muqobillik ta'minlandi.
O'zbekiston  Respublikasi  Oliy  Majlisi  deputatligiga  ,,Xalq  demokratik  partiyasi"
dan,  ,,Vatan  taraqqiyoti"  partiyasidan,  hokimiyatning  vakillik  organlaridan,  jami  700
nomzod  ro'yxatga  olindi.  Har  bir  saylov  okrugida  ikki-uch  nomzod  deputatlik  uchun
kurashdi.  Saylovchilar  birinchi  marta  nomzodlarni  tanlab  olish  imkoniyatiga  ega  bo'ldi.
Ovoz berishda ro'yxatga olingan 11 million 248 ming 464 saylovchining 93,6 foizi, ya'ni 10
million  526  ming  654  kishi  qatnashdi.  1994-  yil  25-  dekabr  kuni  hamma  joyda  saylovlar
qonun  talablariga  muvofiq  umumiy,  teng,  to'g'ridan  to'g'ri  saylov  huquqi  asosida  yashirin
ovoz  berish  yo'li  bilan  o'tdi.  Nomzodlardan  birontasi  ham  yetarii  ovoz  ololmagan  saylov
okruglarida 1995-yil 8-va 25-yanvar kunlari takroriy saylovlar bo'ldi.
Saylov okruglari va uchastkalarida jahonning 30 ga yaqin mamlakatlari va xalqaro
tashkilotlardan  68  nafar  vakil  kuzatuvchi  sifatida  qatnashdi.  Shuningdek,  ,,Reyter",
,,Interfaks"  agentliklari,  ,,Bi-Bi-Si"  radiokompaniyasi,  ,,Ostankino"  telekompaniyasi  va
boshqa xorijiy matbuot vakillaridan 10 nafar vakil ishtirok etdi.
Saylovchilar xalqning munosib farzandlari uchun yakdillik bilan ovoz berdilar. Oliy
Majlisga  250  deputat  saylandi.  Shu  tariqa,  mamlakatimizda  ilk  bor  yangi  parlamentga
bo'lgan  saylov lar  muvaffaqiyatli  yakunlandi.  Bu  demokratik  yo'l  bilan  parlamentni
shakllantirishning mamlakatimiz tarixidagi dastlabki tajribasi bo'ldi.
Birinchi  chaqiriq O’zbekiston Respubhkasi       Oliy Majlisinig birinchi  sessiyasi 

---

 
( Word Converter - Unregistered )
http://www.word-converter.net
1995-  yil      23-24-  fevral  kunlari  Birinchi  chaqiriq  O'zbekiston  Resbubkasi  Oliy 
Majljsini    birinchi Sessiyasi   bo'lib   o tdi.    Sessiyada O'zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisi  ning  Raisi  va  to'rt  kishidan  iborat  Rais  o'rinbosarlari  saylandi.  E.  H.  Xalilov  Oliy
Majlis  Raisi,  B.  I.  Bugrov,  B.  A.  Shodiyeva,  A.  Q.  Qosimov,  Qoraqalpog'iston
Respublikasi vakili — Qoraqalpog'iston Jo'qorg'i Kengesi Raisi U. Ashirbekov Rais o'rin-
bosarlari  qilib  saylandilar,  sessiyada  Mandat  komissiyasi  tuzildi.  Qonunlarni  ishlab
chiqishning  asosiy  yo'nalishlarini  hisobga  olgan  holda  Oliy  Majlisning  quyidagi  12  ta
qo'mitasi tashkil etildi;