Mexanik hodisalar jismlarning muvozanati oddiy mexanizmlar

Tovush kattaliklari

---

VI bob. Tovush hodisalari
166
166
56-MAVZU
TOVUSHNING QAYTISHI. AKS-SADO
Yorug‘likning bir muhitdan ikkinchisiga o‘tishida qisman qaytib, 
qisman ikkinchi muhitga o‘tishini ko‘rdik. Tovush ham bir muhitdan 
ikkinchi muhitga tushganda, tushish yuzasidan qaytadi. Bunga ichi bo‘sh 
bochka yoki truba ichiga gapirib ko‘rib ishonch hosil qilish mumkin. 
Ko‘pchilik yangi qurilgan uy yoki hech kim yo‘q sport zaliga kirib 
qolganda o‘zaro gaplashgan so‘zlarning baland eshitilganini sezgan. 
Televideniye va radioeshittirishlarni berk sport inshootlaridan olib 
borilganda ham ovozlar jaranglab eshitilganligiga e’tibor bergan bo‘lsangiz 
kerak. Bularga sabab tovushning tekis devorlardan qaytishidir. Agar 
devorning uzoqligi 20 m dan ko‘proq bo‘lsa, qaytgan tovush manbadan 
chiqqan tovushga nisbatan biroz kechikib eshitiladi. Bu qaytgan tovushni 
aks-sado  deyiladi.  Agar  parallel  joylashgan  devorlar  yoki  tor  tog‘  darasi 
oralig‘ida ovoz chiqarilsa, aks-sado ko‘p marta qaytariladi. Aks-sado 
faqat qattiq jismlardan qaytgandagina hosil bo‘lmaydi. Masalan, chaqmoq 
chaqnaganda bitta yashin hosil bo‘lganini ko‘rsak ham, momaqaldiroq 
ovozi bir necha marta takror 
langanligini kuzatganmiz. Bunda birinchi 
eshitilgani baland, keyingilari esa pastlashib boradi. Bunga sabab, 
momaqaldiroq ovozi tog‘lar, o‘rmonlar, binolar va bulutlardan ko‘p marta 
qaytib bizga eshitilishidir.
Tovushning qaytishidan turmush va tex 
nikada ko‘p foydalaniladi. 
Masalan: dengiz va okeanlarda chuqurlikni o‘l 
chash hamda suv osti 
kemalarini aniq lash uchun ultratovushlardan foydala-
niladi (124-rasm). Buning uchun dengiz tubiga 
ultratovush yuboriladi va urilib qaytgan tovush qabul 
qilinadi. Tovush ning borishi va qaytishi uchun ketgan 
vaqt  t  o‘lchanib,  dengiz  chuqur ligi  h aniqlanadi. 
Bunda tovush 2h  masofani  o‘tganligi  uchun  2h = υ
t
 · t 
bo‘ladi. Bundan 
 aniqlanadi. υ
t
 –  tovushning 
suvda tarqalish tezligi. Bunday asbob exolot  deb 
ataladi.
124-rasm.

---

167
Tovushning qaytishidan metall quymalar orasida havo bo‘shliqlari 
yoki chet moddalar kirib qolganligi ham aniqlanadi. Quymaga bevosita 
tekkizilib qo‘yil 
gan tovush manbai va qabul qilgich quyma bo‘ylab 
yurgiziladi. Agar quyma ichi bir xil zichlikda va tutash bo‘lsa, qaytgan 
tovush bir xilda bo‘ladi. Chet modda va bo‘shliq bo‘lsa, qaytgan tovush 
buziladi. Tibbiyotda ham buyrak kasalliklarini, homila holatini zararsiz 
holda o‘rganish ultratovushlar vositasida amalga oshiriladi.