Mexanik hodisalar jismlarning muvozanati oddiy mexanizmlar

44-MAVZU
YORUG‘LIKNING TO‘G‘RI CHIZIQ 
BO‘YLAB TARQALISHI. SOYA VA YARIM SOYA
Yorug‘likning tarqa lishini o‘rganish uchun quyidagi tajribani ko‘ raylik. 
Yorug‘lik manbai (M) va ekran (E) ora lig‘iga birorta to‘siq (T) qo‘yaylik 
(95-a rasm). Shunda ekranda to‘siq hosil qilgan soyani ko‘ramiz. Agar 
manba (M) bilan ekran oralig‘iga tirqishi bor to‘siqni (TT) qo‘ysak, ekranda 
tirqish shakliga mos yorug‘ dog‘ni ko‘ramiz (95-b rasm). Soya chetlaridan 
to‘siqqa tomon chiziqlar tushirsak, ular manbada uchrashadi. Shunday 
hol yorug‘ dog‘ va tirqish orqali to‘g‘ri chiziq o‘tkazilsa ham kuzatiladi. 
Bundan yorug‘lik to‘g‘ri chiziq bo‘ylab tarqaladi, degan xulosaga kelamiz. 
Shunga ko‘ra yorug‘likni nur deb ham ataladi. Matematikada ba’zan to‘g‘ri 
chiziqni chizishda «nur o‘tkazaylik» degan iborani ham ishlatishadi.
96-rasmda buyum orqasida hosil bo‘lgan soyani qaraylik. Soyaning 
o‘rta qismi to‘la qorong‘i, chet qismi esa nimqorong‘i. Shunga ko‘ra to‘la 
qorong‘i qismini soya, nimqorong‘i qismini yarim soya deb ataladi. 
96-a  rasmda  buyum ga  yorug‘lik  ikkita  manba  (S
1
 va S
2
)dan tushgan hol 
ko‘rsatilgan. Buyum orqasida hosil bo‘lgan soya qismiga birorta manbadan 
yorug‘lik tushmaydi. Yarim soya qismiga manbaning bittasidan yorug‘lik 
tushadi. Yarim soyadan tashqariga har ikkala manbadan yorug‘lik tushadi. 
Agar shamlardan birini o‘chirsak, buyum orqasida faqat soya hosil bo‘ladi.

---

133
 
a) 
b)
95-rasm.
M
M
T
TT
E
E
S
1
S
2
 
a) 
b)
96-rasm.
96-b rasmdagi manza 
rani tushuntirishga ha 
rakat qiling! Unda shar 
o‘lchami yorug‘lik manbai elektr lam pochkasidan ancha ki chik.