baho berish qiyin.
Nerv tizimlari kuchli tiplar -
muvozanatlashgan
va
mwozanatlashmaganlarga
boM inadi. B ulardan b ir guruhida q o ‘z g ‘atish va to rm o zlan ish ja ra y o n la ri
muvozanatlashmagan, qo‘zg‘aIish torm ozlanishdan ustun turadi, bu tipdagilam ing
asosiy hossasi muvozanatlashmaganligidir. Muvozanatlashgan tipda q o ‘zg‘alish
va tormozlanish jarayonlari teng rivojlangan, bir-biridan ustunligi yo‘q, q o ‘zg‘alish
va tormozlanish jarayonlari bir-biri bilan tez almasha oladi.
oliy nerv faoliyati tiplarining chizm asi
kuchli
kuchsiz
muvozanatlashgan
muvozanatlashmagan
harakatchan
Inart
1
1
serharakat
kamharakat
o ta harakatchan
kuchsiz
(sangvinik)
(flegm atik)
(xoterik)
(m elanxolik)
M ana shu ko'rsatkich bo‘yicha O N F
harakatchan
va
inert
(kam harakat)
tiplariga bo‘linadi. O'tkazilgan tajribalarga ko‘ra I.P. Pavlov ONF ni quyidagi tiplarga
bo‘ladi:
1.
Kuchli,
muvozanatlashgan, harakatchan tip (sangvinik)dagilar quyidagi
xossalarga ega: q o ‘zg‘alish va to rm o zlan ish jarayonlari kuchli rivojlangan,
muvozanat holatda va bu jarayonlar bir-biri bilan tez almasha oladi.
2
Kuchli, muvozanatlashmagan, o ‘ta harakatchan (xolerik) tipdagilarda
qo‘zg‘a!ish jarayoni tormozlanishdan ustunlik qiladi, o ‘ta harakatchan, labilligi
yuqori.
3. Kuchli, muvozanatlashgan, kamharakat (flegmatik) tipdagilarda nerv jarayoni
m a’lum darajada kuchga ega, lekin q o ‘zg ‘alish va tormozlanish jarayonlari bir-biri
bilan sekin almasha oladi, ya'ni kam harakat, labilligi past.
4. Kuchsiz tip (melanxolik), qo‘zg‘alish va tormozlanish jarayonlari ju d a kuchsiz,
tezda charchab qoladi va ish qobiliyati pasayib ketadi.
Ikkinchi signal tizimi mavjudligi, fikrlash va ijodiy ishlar bilan shug‘ullanganligi
tufayli odam lar ONF tiplari farqlanadi. I.P. Pavlov shu holatga aham iyat bergan
holda odam lam i ikki tipga bo‘ldi: Badiiy va fikrlovchi.
Badiiy tipdagi
odamlar
yorqin tasavvur qilish bilan fikrlaydi; ulam ing bilish, ijod qilish jarayonlari yorqin
badiiy siym olar orqali amalga oshiriladi; ular miyasida birinchi signal tizim i orqali
olingan yorqin ko‘rinishlaraniq ifodalanadi.
Fikrlovchi tipda
esa o ‘rganish, fikrlash
mavhum tushunchalarga asoslanadi; ular uchun signallarhaqidagi xab arlark o ‘proq
ahamiyat kasb qiladi, ya’ni ular miyasida ikkinchi signal tizimidan kelgan axborotlar
ko‘proq o ‘z aksini topadi.
B irinchi va ikkinchi signal tizim lari. K o‘rish, eshitish va boshqa sezish a ’zolari
orqali tashqi dunyoning ongimizga ta ’sir etishi
birinchi signal tizimi
deb ataladi,
361
www.ziyouz.com kutubxonasi
chunki voqelik ongimizda bevosita o ‘z aksini topmoqda. Birinchi
signal tizimi odam
va hayvonlarda mavjud. Yuqori rivojlangan hayvonlarda (sut emizuvchilarda),
q u sh lard a nisbatan m urakkabroq signal mavjud b o ‘lib, u lar xavf-xatar, bu
maydonning egasi kimligi va boshqa xabarlami har xil tovushlar yordamida beradilar.
Faqat insonlarda, mehnat va ijtimoiy faoliyatlari tufayli
ikkinchisignal tizimi
- nutq
rivojlangan.
N utqdagi so‘zlar narsalaming ramzi, sifati, moddiy dunyo voqeliklari haqidagi
kuchli shartli ta ’sirlovchilardir. Bu signal tizimi-talaffuz qilingan yoki o ‘qilgan
so‘zlam i qabul qilishdan iborat. B ir xil voqelik, narsalar boshqa tilda bo'lakcha
talaffuzda b o ‘lib yozilishi ham farqlanadigan so‘z-verbal qabul qilinib mavhum
tushuncha paydo qilinadi.
B olalarda so‘zlam i tushunish, so‘ngra talafluz qilish eshitilgan so‘zlami ayrim
voqelik, narsalar bilan bog‘liqligini anglashi natijasida kelib chiqadi. Moddiy
dunyoning miyadagi subyektiv siymosi neyroniar mexanizmlari yordamida olingan
axborotni mavjud boMgan obyektiv dunyo bilan taqqoslash natijasida paydo
bo‘ladi. Ikkinchi signal tizimi hosil boMishi va rivojlanishi natijasida voqelikni ongda
abstrakt aks etishi va ulardan tushuncha, tasavvur hosil boMishi imkoniyatlari
paydo b o ‘ ladi. Ikkinchi signal tizim ining ta ’sirlovchilari obyektiv dunyoni o ‘zida
aks ettiruvchi, tushunchalam i umumlashtiruvchi so‘zlardir. So‘zlar yordamida
birinchi signal tizimi orqali olingan siymolami sezishdan ikkinchi signal tizimi
yordam ida tasavvur qilish va tushunishga o ‘tiladi. Fikrlash jarayonining asosida
so‘zlar yordam ida ifodalangan mavhum tushunchalar bilan ishlash yotadi.
Til
- b u fikmi ifodalovchi va fikming mavjudligini ko‘rsatuvchi vositadir. Fikrlash
natijalari so ‘z va gaplarda o ‘z ifodasini topadi, ular yordamida fikr almashinish
imkoniyati paydo bo‘ladi.
Nutq
so‘zlar yordamida ju d a ko‘p a ’zolar faoliyatini boshqarishda ishtirok etadi.
So‘zlar fiziologik faol omil b o 'lib , ichki a ’zolar faoliyatini, modda almashinuv
jarayoniningjadalligini, mushak va sensor tizimlar faoliyatini o ‘zgartira oladi. Aytilgan
yoqimli so‘zlarishqobiliyatini oshirishi vayaxshi kayfiyat hosil qilishi mumkin.
Bemor
oldida aytilgan birorta noo‘rin so‘z uning ahvolini og‘irlashtirib q o ‘yishi tabiiy.
Do'stlaringiz bilan baham: 
