deb ham ataydilar. Bu muskullar inson va hayvonlaming holatini ushlab turishda
ahamiyatlidir. Bunday muskul tolalarining charchashi sekin yuzaga chiqadi, buning
sab ab i shuki m azkur tolalar m io g lo b in va m itoxondriyalarga ju d a boydir.
Charchashdan keyingi tiklanish ham tez ro ‘yobga chiqadi.
2. Tez davriy oksidlanuvchi tu rdagi muskul tola. Bunday tolalardan tashkil
topgan m uskullar tez qisqarish xususiyatiga ega bo‘ladi, charchash esa uzoq vaqt
deyarli sezilm aydi. Bu holat quyidagicha izohlanadi: birinchidan, tolalarda
m itoxondriyalarko‘pligi bo‘lsa, ikkinchidan esaoksidlanish fosforlanishyoMi bilan
k o ‘p m iqdorda ATF ning hosil boMishidadir. Bunday tolalaming asosiy vazifasi
tez va kuchli harakatlami yuzaga chiqarishdagi ishtirokidir.
3.
Tez davriy glikolitik oksidlanish turidagi muskul tola. Bunday tolalaming
xarakterli tomoni shundaki, ulardagi ATF glikoliz hisobiga hosil b o ‘ladi. Boshqa
tolalarga nisbatan kamroq m itoxondriya ushlaydi. Bu turdagi tolalardan tashkil
topgan m ushaklar tez va kuchli qisqaradí, lekin tez charchaydi. Bunday tolalarda
m ioglobin boMmaydi, shu sababdan bunday tolalar oqish rangda bo ‘ladi, shuning
uchun bunday muskullami oq m uskullar deb ham ataydilar.
4.
Tonik tolalar. Yuqorida ko‘rsatilgan tolalardan farqi shundaki, tonik tolalarda
harakatlantiruvchi akson ju d a k o ‘plab sinaptik aloqalami hosil qiladi. Tolalaming
qisqarishi sekin amalga oshadi, chunki miozin ATF azasining faolligi juda past
boMadi. T olaningbo‘shashishi ham o ‘z navbatida sekin amalga oshadi. Bu turdagi
muskul tolasi izometrik tartibda ju d a yaxshi ishlaydi. Bu mushak tolalari harakat
potensialini generatsiyalamaydi va «bor yoki yo‘q» qonuniga ham bo‘ysunmaydi.
Insonlarda bunday turdagi m uskul tolalari ko‘zning tashqi muskullari tarkibida
ko‘p b o ‘ladi.
M uskul tolalarining tuzilishi va funksiyasi o'rtasida b o g ‘!anish mavjud.
T adqiqotlarda ko‘rsatilishicha, te z davriy tolalarda sarkoplazmatik to‘r yaxshi
riv o jla n g a n , T-tizim ham yaxshi tarm oqlangan. Sekin davriy tolalarda esa
sarkoplazm atik to ‘r unchalik rivojlanm agan, T-tizim ham yaxshi tarmoqlanmagan.
Bundan tashqari, sarkoplazmatik to ‘rdagi kalsiy nasoslarining faolligi ham har xil:
te z to la la rd a uning faolligi a n c h a y u q o ri, bu esa m ushak to lalarin in g tez
bo‘shashishini ta’minlaydi. Ko‘pIab skelet muskullarida bajaradigan funksiyasidan
kelib chiqib, u yoki bu muskul tolasi k o ‘p b o ‘ladi.
S kelet muskullarining fu n ksiy a la ri va xossalari. Insonlarda skelet muskuli
tayanch-harakat apparatning asosiy qismini tashkil qiladi
va bunda skelet muskullari
quyidagi funksiyalami bajaradi:
1. Inson gavdasini muayyan holatda ushlab turishini ta’minlaydi.
2. Tananing fazodagi harakatida ishtirok etadi.
3. Gavdaningayrim a’zolarini bir-biriga nisbatan siljishini ta’minlaydi.
4. M uskullarenergiya manbayi b o ‘libxizmatqiladi.
Skelet muskullarining fiziologik xossalari.
1.
Q o 'zg ‘aluvchanlik - berilgan ta ’sirlarga ion o ‘tkazuvchanligi va membrana
potensiali o ‘zgarishi bilan ja v o b berish xossasiga aytiladi. Tabiiy sharoillarda,
motoneyrondan sinaps yorig'igaajralib chiqadigan atsetilxolin mediatori ta'sirlovchi
40
www.ziyouz.com kutubxonasi
bo‘lib, hisoblanadi. Laboratoriya sharoitida k o ‘pincha ta'sirlovchi sifatida elektr
tokidan foydalaniladi. Elektr bilan ta’sirlanganda avvaliganerv tolalari q o ‘zg ‘aladi
va nerv oxirlarida atsetilxolin mediatori ajralib chiqadi, bu holda muskulni vositali
ta ’sirlanish kuzatiladi. Bundan k o ‘rin ib tu rib d ik i, m uskulga n isb atan n e rv
qo‘zg‘aluvchandir.
2.
O 'tkazuvchanlik - muskul tolasi b o ‘ylab harakat potensialini o'tkazishidir.
3.
Q isq a ru v c h a n lik - m uskul q o ‘z g ‘a lg a n d a , uning k a ltalan ish i y o k i
taranglanishi tushuniladi.
M uskuining qisqarish mexanizmi. Skelet m uskuli shunday murakkab tizim ki, u
kimyoviy energiyadan mexanik energiya va issiqlik hosil qiladi. Hozirgi kunda
bunday «hosil» qilishning molekular m exanizmi yaxshi o'rganilgan.
Skelet m uskullarinm g tuzilishi. Muskul tolasi o ‘zida maxsus qisqartiruvchi
apparat-m iofibrillalam i ushlovchi membrana bilan o'ralgan ko‘pyadroli tuzilmadir.
Mushak tolasining muhim tarkibiy kom ponentlari: mitoxondriya, sarkoplazm atik
retikulum va ko‘ndalang naycha T-tizimdir.
*
t
A
I
A
I
Sarkomer
Boihathisti
4
Q«oan«h
■
i
. -
/
A
T-
*----
MlQZin
xi'W////
w w w
IV
W tS L
JÄPSSt
;x;>k;3ic;
Do'stlaringiz bilan baham: