O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi

Islom  dinining  vujudga  kelishi  va  falsafiy   ta‟limoti. Movarounnahr  arablar  tomonidan  zabt  etilishi  
arafasida    Turk  xoqonligi  tizimiga  kirar  edi.  U  mayda  amirliklardan  iborat  bo`lib,  ular  o`rtasida  tinimsiz 
to`qnashuvlar  ro`y    berib    turar    edi.    Ayniqsa,    Turk    xoqonligi  bilan  sosniylar    Eroni   o`rtasidagi    to`qnashuvlar  
o`ta shiddatli  tusda  yuz  berar  edi.  XII  asrning  oxiri  va XIII  asrning  boshlarida  bu  xudud  arab  xalifaligi 
tomonidan  bosib  olindi.  Bunga  Movarounnahr  hududida yashovchi  xalqlar,  ijtimoiy  kuchlar  orasida siyosiy 
hamjihatlikning yo`qligi, o`zaro qirg`in-barotlarning avj olishi sabab bo`ldi.  
Movarounnahrga  arablar  bosqini  bilan  birga  islom  dini  ham  kirib  keldi.  Islom  so`zi  arabcha o`zini 
to‘shirish,  itoat,  bo`ysunish,  tinchlik  kabima`nolarini  anglatadi.  Islom  dini  bayrog`i  ostida  keng  hududda    arab  
qabilalari  birlashgan,  mavjud  tarqoqlikka  chek  qo`yilgan,  yagona  markazlashgan  arab xalifaligi tashkil to‘gan.  
Qur`on  va  hadislarda  islomiy  ta`limotning  asosi  bayon  qilingan.  Qur`on  -  muqaddas  kitob.  Unda  islom 
qoidalari, iymon-e`tiqod talablari, huquqiy va axloqiy meyorlar o`z ifodasini to‘gan. U 114 sura va ular tarkibidagi 
oyatlardan tashkil to‘gan.  
«Sunna»  esa  hadislar  majmui  bo`lib,  Qur`ondan  keyinturadi  va  uni  to`ldiradi.  Unda  Muhammad 
payg`ambarning so`zlari, xatti-harakatlari naqllar va hadis shaklida jamlangan.  
Qur`on  va  sunnadan  keyingi  muhim  manba  -  shariatdir.  Shariat  (to`g`ri  yo`l,  ilohiy  yo`l demakdir)  -  
islomda    huquqiy,    axlog`iy    meyor    va    amaliy    talablar    tizimidir.    Islomdagi    asosiy  yo`nalishlar    -    sunniylik,  
shialik    va    xorijiylik.    Ular    diniy    ta`limot,    marosimchilik,    axloqiy-huquqiy  meyorga  oid  masalalarda  o`zaro 
faqrlanib  turadi.  Abu  Mansur  Moturidiy  kalom  ilmining  aql    maqomiga  alohida  e`tibor  qaratgan  Samarqandda 
Moturidiya maktabini yaratgan. Mu`taziliylar (ajralib chiqqanlar) yakka xudolikning  adolatli  ekanini,  Qur`onning  
tangri  tomonidan  yaratilganligini,  iroda  erkinligini  eqlab chiqqan.  Uning  asoschisi  Vosil  ibn  Atodir .  Uning  
oxirgi  vakillaridan  biri Zamahshariydir.  
Kalom  islom  ilohietining  o`ziga  xos  falsafiy  ta`limotidir.  U  diniy  aqidalarni  asoslab  berishga uringan.  
U    Qur`onga    tayanib,    jannat    va    do`zaxning    azaliy    ekanligini,    insonda    iroda    erkinligining  yo`qligini,    lekin  
insonning  Olloh  oldida  o`z  qilmishlari  uchun  mas`ul  ekanligini  asoslab  berishga harakat qilgan.  
Bunday    ma`naviy    jarayonlar    bilan    yonma-yon    islomda    mashshoiyunlar    va    tabbiiyunlarning  (Arastu  
falsafasi    va    tabiatni    o`rganishga    ahd    qilganlarning)    falsafiy    qarashlari    shakllana    borgan.    Bu  islomiy  
ma`naviyatning    dunyoviy    va    diniy    masalalarda,    jahon    falsafiy    tafakkurida    ro`y    berayotgan  jarayonlarga 
nisbatan tashabbuskor bir kuch ekanini ko`rsatib turibdi.