O`zbеkistоn rеspublikasi

7.3. Konyunktura va bozor konyunkturasini bashorat qilish 
uslublari 
Ayrim  tovar  bozor  konyunkturasini  o‘rganishdan  maqsad  to‘g‘ri 
bashorat qilish va o‘zgarishlarni oldindan aytib berishdan iborat. Umuman 
bashorat,  bu  obyekt  ahvolining  kelajagi  haqida,  fikrlari  va  rejalarini 
ruyobga chiqarish yo‘llari va muddatlaridir. Bashorat insonni o‘rganish va 
amaliy  faoliyatida  yo‘llangan  obyekti  bo‘lib,  jarayonlar,  ko‘rinishlar, 
hodisalar bo‘lishi mumkin. 
Bashorat qilish, bu obyektning kelajagini tahlil qilish va bu kelajakni 
qanday  bo‘lishini  ko‘ra  bilishdir.  Ijtimoiy-iqtisodiy  jarayonlarning 
bashorat imkoniyatlari eng avval sabab va hodisa bog‘lanishlarining tabiat 
xarakterlari  orqali  aniqlanadi.  Oldindan  aytib  berish,  bashorat  qilish faqat 
umumiy  xossalar  va  qonuniylikka  ega  bo‘lgan  sabab  va  xulosalar  aniq 
bo‘lgan jarayonlarga bog‘liq.  
Bashoratning  maqsadi  va  xizmati  oqilona  yechimlar  qabul  qilish 
uchun muqobil iqtisodiy rivojlanish va uning ijtimoiy-iqtisodiy natijalarini 
ko‘ra  bilishdir.  Bashorat  qilish  umumiy  rejalashtirishni  va  boshqarishni 
rivojlantirish  uchun  samarali  qurol  bo‘lib  xizmat  qiladi.  Jahon  bozori 
rivojlanish kelajagini aniq ko‘ra bilish uning imkoniyatlari va ehtiyojlarini 

---

 
137 
 
 
aniqlash  uchun  davlat  miqyosida  qaysi  sohalari  o‘sishi  va  samarasini 
aniqlash  va  keskin  o‘zgarishlarini  va  ilmiy  ishlab  chiqarishni  baholashga 
imkoniyat beradi. 
Bashorat  qilish  har  doim  ishni  rejalashdan  oldingi  bosqich 
hisoblanadi,  marketing  dasturi  va  rejasining  asosiy  variantlaridan  biri 
hisoblanadi,  chunki  bashorat  qilishning  maqsadi-  bilimimiz  darajasiga 
to‘g‘ri  keladigan  va  bashoratga  kiritilishi  asosida  mumkin  bo‘lgan 
holatlarning  rivojlanishi  kengroq  bo‘lishi  mumkin  bo‘lgan  muqobil 
yo‘llarini berishdir. Bu holatda qaror qabul qilish bashorat variantlarining 
ko‘proq  bo‘lishi  mumkin  bo‘lgan  asoslangan  tanlov  hisoblanadi.  Ishlab 
chiqarilgan  bashoratlar  asosida  qarorlarni  qabul  qilish  ham  qaror 
hisoblanadi.  Hozirgi  vaqtda  iqtisodiy  bashorat  qilish  1-1,5  eng  ko‘pi  2 
yildir,  o‘rta  muddatli  5  yilgacha,  uzoq  muddatli  5  yildan  ortiq  va  15-20 
yilgacha,  qisqa  muddatli  bashorat  qilish  bu  har  doimgi  konyunktura 
bashoratidir,  u  har  kungi  amaliyotning  boshqaruvchisi  hisoblanadi,  uzoq 
muddatli  bashorat  qilish  umumiy  tendensiyalarini  aniqlaydi,  iqtisodiy 
dasturlarni tuzishda asos hisoblanadi va u kelajak  konyunkturani aniqlash 
uchun muhimdir. Hozirgi vaqtda zamonaviy ilm-fanda bashorat qilishning 
100 dan ortiq turli uslublari qo‘llaniladi. Ularning orasida ekspert baholash 
uslubi,  aqliy  hujum,  tarixiy  analog,  har  xil  matematik-statistik  uslublarni 
qo‘llash bilan farq qiladi. 
Konyunkturani  bashorat  qilishda  konyunktura  rivojlanishi  umumiy 
tendensiya  baholaridan  boshlash  kerak.  Buning  uchun  esa  kelajak 
konyunkturani  zamonaviy  konyunkturadan  ajratish  uchun  hamma  narsani 
e’tiborga  olishi  kerak.  Bu  maqsad  uchun  esa  uzoq  davr  uchun  xizmat 
qiladi.  Konyunktura  rivojlanishidagi  ichki  omillar  bilan  bir  qatorda  yana 
shu  mamlakatning  iqtisodiyotiga  jahon  konyunkturasining  ta’sirini  ham 
kuzatish  kerak,  chunki  u  ba’zi  mamlakatlar  uchun  konyunktura  sinish 
paytida katta ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin. Agar mamlakatning tashqi 
iqtisodiy  aloqalari  qancha  kuchli  bo‘lsa,  shunchalik  unga  bo‘lgan  ta’sir 
ortadi. 
Umuman  bashoratni  aniqlash  ma’lum  obyektning  kelgusi    holatini, 
ilmiy asosda obrazini yaratish demakdir.  
Tovarlar  bozori  bashoratini  aniqlashda  quyidagi  talablar  e’tiborga 
olinishi shart: 
1.  Kelajakda  bozor  konyunkturasiga  ta’sir  etuvchi  omillarni  hisobga 
olgan holda ilmiy asoslangan, ishonchli va tizimli yondashish. 
2. Bashoratni aniqlashda bir necha variantlardan foydalanish, ularning 
natijalari bir xil yoki yaqin bo‘lishi. 

---

 
138 
 
 
3. Ishlatilgan uslublarning ilmiy asosi yetarli bo‘lishi. 
4.  Xulosalarni  aniq  va  ravon  tilda,  ayniqsa  qaror  qabul  qiluvchilarga 
tushunarli ishlanganligi. 
5.  Bozor  konyunkturasi  istiqboli  o‘z  vaqtida  aniqlanishi  va  korxona, 
assotsiatsiya, kompaniya va vazirliklar ishini boshqarishda qo‘llaniladi. 
Bozor  konyunkturasini  bashorat  qilish  uslublarini  4  ta  katta  sinfga 
bo‘lishimiz mumkin. 
1. Faktografik uslublar. Bu bashorat qilishning shunday uslubiki, unda 
o‘tgan  davrda  bo‘lib  avvalgi  haqiqiy  omillardan  axborotli  asos  sifatida 
foydalaniladi.  Bu  ma’lumotlar  miqdor  va  sifat  xarakteriga  egadir.  Bozor 
konyunkturasini  bashorat  qilishning  faktografik  uslublari  o‘z  navbatida  3 
turga  bo‘linadi.  Birinchi  turi  ekstropolyatsiya  va  interpolyatsiya  uslublari 
yig‘indisidan  iborat  bo‘lib,  bu  turdagi  modellar  uchun  chiziqli 
funksiyalarni  tuzishda  boshlangich  axborotdan  foydalanish  xarakterlidir. 
Ikkinchi turi statistik uslublar bo‘lib, ular ikki va undan ortiq o‘zgaruvchan 
bashorat  qilish  obyektlarining  o‘zaro  aloqalarini  tadqiq  qilishda 
qo‘llaniladi. Uchinchi turi mazkur obyektlarning kelgusidagi rivojlanishini 
shunga  o‘xshash  obyektlarning  rivojlanish  qonuniyatlari  bo‘yicha  tadqiq 
qilishga asoslanadi. 
2. Ekspert uslublar u yoki bu sohadagi mutaxassis-ekspertlarning fikr 
va  mulohazalarini  qayta  ishlashga  asoslanadi.  Bashorat  qilishning  ekspert 
baholash  uslubi  intuitiv  va  analitik  uslubni  o‘z  ichiga  oladi.  Intuitiv 
uslublarga  ekspertlarni  jalb  qilishga,  amalda  bashorat  qilish  obyektini 
rivojlantirish  jarayonlarini  aniqlash  hamda  shaxsiy  eruditsiya  va  tuyg‘u 
vositasida  kelgusidagi  o‘zgarishni  baholashga  asoslangan  uslublar  kiradi. 
Analitik  uslublarga  bashorat  qilish  obyektini  tadqiq  qilish  jarayoni 
modelini mantiqan tahlil qilishga asoslangan usullari kiradi. 
Bozor  konyunkturasini  bashorat  qilishda  ekspert  baholash  uslublari, 
ayniqsa, intuitiv uslublar keng qo‘llaniladi. 
3.  Ekstropolyatsiya  uslubi.  Ekstropolyatsiya  uslublari  bozor 
konyunkturasining turli ko‘rsatkichlari va xususiyatlarini bashorat qilishda 
qo‘llaniladi.  Ekstropolyatsiya  shakllar  yoki  jarayonlarning  kelgusidagi 
holati  qonunlari,  nazariyalari  hamda  tajribasini  keng  yoyishni  taqozo 
qiladi,  ya’ni  bu  holda  ekstropolyatsiya  bashorat  qilish  amalga 
oshirilayotgan obyektning ilgarigi rivojlantirish tendensiyalariga tayanadi. 
Ekstropolyatsiyaning  bozor  tadqiqotlarida  qo‘llaniladigan  asosiy 
modellaridan  biri  –  bu  trend  modelidir.  Trend  modellari  jarayonlarni 
vaqtga nisbatan o‘zgarishning asosiy yo‘nalishlarini ko‘rsatadi. 

---

 
139 
 
 
4.  Ekonometrik  modellar.  Ekonometrik  modellar  iqtisodiy  jarayonlar 
parametrlarining 
stoxastiklarini 
nazarda 
tutgan 
holda 
bozor 
konyunkturasining  turli  ko‘rsatkichlari  o‘rtasidagi  o‘zaro  aloqalar  va 
proporsiyalarni  miqdoriy  bayon  qiladigan  regression  va  balans 
tenglamalari  tuzish  orqali  ifodalanadi.  Ekonometrik  modellash  bozor 
konyunkturasini bashorat qilishda keng qo‘llaniladi. Ular ishlab chiqarish 
va unga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar, bozordagi narxlar darajasi, raqobat va 
unga  ta’sir  ko‘rsatuvchi  omillar,  iste’molchilarning  ehtiyojlarini  tahlil 
qilish,  marketing  tadbirlarini  amalga  oshirish  va  unga  ta’sir  qiluvchi 
omillar  o‘rtasidagi  va  boshqa  jarayonlar  o‘zgarishini  matematik  modellar 
yordamida  tahlil  qilishga  hamda  bashorat  qilishga  yordam  beradi. 
Ekonometrik  modellarning  xususiy  holi  korrelyatsion  va  regression 
modellashdir. 
Bozor  konyunkturasini  tahlil  va  bashorat  qilish  natijalari  firmaning 
biznes-reja  tuzishda  yoki  firmaning  bozordagi  butun  faoliyatini  tartibga 
solishda va boshqarishda keng qo‘llaniladi.