x
x
ifoda fakat musbat kiymatlar kabul kilishini isbotlang.
2-boskichda esa tyest savollarini ko’llash orkali o’kuvchilarning kvadrat tyenglama va
tyengsizliklarni yechish usullari ko’nikmalarini egallashlari mustaxkamlanadi.Masalan:
1.
1
x
va
2
x
0
1
21
108
2
x
x
tyenglamaning katta va kichik ildizlari bo’lsa, u xolda
2
1
x
x
A.
12
5
B.
30
1
V. 36 G.
12
1
D.-
12
5
3-boskichda taxlil etishga doir topshiriklar muxokama etiladi. Masalan:
2
)
5
(
3
x
ifodaning eng katta kiymatini toping; ildizlari
0
2
2
x
x
tyenglama ildizlaridan 2 marta
katta bo’lgan kvadrat tyenglama tuzing.
4-boskichda kvadrat tyenglamalarni turdi xil masalalar yechishdagi axamiyatini ko’rsatishda
bu tyenglamalar bilan yechiladigan masalalar sinflari aloxida anik misollar asosida ko’rsatilishi,
masala taxlilini muaffakiyatli amalga oshirish uchun imkoniyat yaratadi. Bunda kuyidagi sinflar
ajratib ko’rsatilishi mumkin:
1.Tuzilgan kvadrat tyenglama ildizlarga ega emas(masala yechimga ega emas).
2.Tuzilgan kvadrat tyenglama bitta xakikiy ildizga ega, u xam masala yechimi bo’la olmaydi.
3.Kvadrat tyenglama bitta ildizga ega va u masala yechimi bo’ladi.
4.Kvadrat tyenglama ikkita rasional yechimga ega, ikkalasi xam masala masala shartini
kanoatlantirmaydi.
5.Kvadrat tyenglama ikkita ildizga ega, ulardan biri masala yechimi bo’ladi, ikkinchisi masala
shartini kanoatlantirmaydi.
6.Kvadrat tyenglama ikkita ildizga ega va ikkalasi xam masala yechimi bo’ladi.
5-boskichda esa mazkur tyenglama va tyengsizliklarni yordamida isbotlashga doir
masalalarni yechish va nixoyat oxirgi boskichda kvadrat tyenglamalar ildizlarini tyekshirish
paramyetrga boglik masalalarni taxlil kilish amalga oshiriladi.Bu boskichlarning xar biridagi
o’kuvchilar faoliyati ularning fikrlash faoliyatini rivojlantirishga muxim ta’sir ko’rsatadi.
Tyengsizliklarni o’rganish xususiyatlari kuyidagilardan iborat: tyengsizliklar nazariyasi
xakida tushunchalar byeriladi; yechishda ko’rgazmali-grafik vositalardan foydalaniladi;
108
yechishning maxsus usullari xamda nostandart usullaridan foydalaniladi; tyengsizliklarni
isbotlashga doir mashklarni yechish xam amalga oshiriladi.
10 – Seminar mashg’ulot
MAVZU: FUNKSIYALAR VA GRAFIKLARNI O’RGANISH
1. Funksiya tushunchasining kiritilishi va o’rganilishi.
2. Asosiy elyemyentar funksiyalar.
3. Funksiyalar xossalari va grafiklarini o’rganish.
4.Algyebra darslarida ukuvchilar funksional tafakkurini ustirish uslubiyati xakida
1. Funksiya tushunchasining kiritilishida asosiy e’tiborli jixat shundan iboratki, o’kuvchilar
turli xil funksional boglanishlar to’grisida umumiy tasavvurlarga ega, ya’ni bir mikdorning
o’zgarishi bilan ikkinchi bir mikdor kandaydir konuniyat asosida o’zgarishini xayotiy misollarda
ko’rsatish zarurati tugiladi. Shuning uchun funksiya tushunchasini va uning ta’rifini byerishda
turmushdagi turli xil jarayonlardagi funksional boglanishlar xakida zarur tushuncha va bilimlarni
byerish talab etiladi.
Funksiya tushunchasiga ta’rif byerishda ikki to’plam orasidagi moslik tushunchasini
yoritib byerish lozim. Bunda ikki to’plam elyemyentlari orasidagi bu moslik biror konuniyat
asosida ro’y byerishini va shuning uchun funksiya ikki to’plam: aniklanish soxasi va o’zgarish
soxasi bilan byerilishi xamda bunda xar bir to’plam elyemyentlari bir-biriga ma’lum bir
boglanishda ekanligini tushuntirish zarur.
O’kuvchilarga funksiya ta’rifini byergandan so’ng, uning uch xilda byerilishi usuli xakida
bilimlar byerish imkoniyati tugiladi, ya’ni: analitik, jadval, grafik. Bu usullarning bir-biriga
munosabatini o’rnatish xam ukuvchilarning funksiya xakidagi dastlabki tushunchalarini
mustaxkamlashga xizmat kiladi.
Bunda masalan, kanday kilib, analitik usulda byerilganda uning grafigini yasash, yoki
tyeskari masala, grafigi byerilganda uning analitik byerilishini topish xakida muxokama
o’tkazish mumkin.Albatta ko’pincha birinchi masala ko’p marta karaladi va formula funksiya
grafigini tasvirlash uchun barcha imkoniyatlarni byeradi. Lyekin agar funksiya grafigiga karab
uning analitik ifodasi yoki formulasini topish kiyinchiliklar tugdiradi. Buni syezgan xolda
o’kituvchi shunday grafik mashklardan foydalanishi lozimki, o’kuvchi muntazam ravishda
grafikdan(uning eskizidan) funksiya analitik ko’rinishi xakida tasavvurga ega bo’lsin, bu albatta
ma’lum kiyinchiliklar va malakalarni talab etadi.
Xuddi shunday xar bir boshka jadval-formula, formula-jadval, grafik-jadval, jadval-grafik
kabi funksiya byerilish usullari munosabatlarini muxokama etib, ularga doir zarur mashklarni
yechish maksadga muvofik bo’ladi.
Bundan tashkari, funksiya byerilish usullari maxsus xollarini xamda funksiyani fakat so’z
bilan ifoda etadigan usul xakida xam ma’lumotlar byerish mumkin. Masalan, analitik usulda
byerilishda fakat bitta formula emas, bir nyechta formula yordamida byeriladigan funksiyalarga
misollar kyeltirib o’tish mumkin. So’z bilan ifoda kilinadigan funksiyalarga kuyidagi misollarni
kyeltirish mumkin: antye funksiya, x dan kichik eng katta butun son, Dirixlye funksiyasi (barcha
rasional sonlarda 1, irrasional sonlarda esa 0 ga tyeng).
Funksiya tushunchasini kiritishda uning aniklanish va o’zgarish soxalari oshkora
byerilmaganda kanday kilib topish, yoki grafik usulda byerilganda bu soxalarni kanday aniklash
mumkinligi xakida ma’lumotlar byerish o’kuvchilar funksional tafakkurini o’stirish uchun
xizmat kiladi.
Funksiya xakida dastlabki umumiy tushunchalarni byerishda yana funksional
byelgilashlarga aloxida e’tiborni karatish, funksiya kiymatlarini xisoblash malakalarini tarkib
toptirish yaxshi natijalar byeradi. Bunga doir funksiyaning byerilgan nuktadagi kiymatini
topishga doir xisoblash, isbotlash va boshka masalalarni karab chikish xam ularning funksional
109
tasavvurlarini o’stirishda axamiyatga ega. Shuningdyek, ba’zi jarayonlar o’zgarishini funksiya
bilan ifodalash, fizik, gyeomyetrik mazmunli matnli masalalarni yechish xam ijobiy natijalar
byeradi.
2. Maktabning 7-sinfidan boshlab kuyidagi funksiyalar o’rganiladi, bular: chizikli funksiya,
kvadratik funksiya, darajali funksiya, logarifmik va ko’rsatkichli funksiya, trigonomyetrik
funksiyalar.
Bu funksiyalarni o’rganish ularning xossalarini kyeltirib chikarish asosida amalga
oshiriladi.
Eng dastlab chizikli funksiya xossalari batafsil o’rganilib, aniklanish va o’zgarish
soxalari, burchak koeffisiyenti tushunchasi tadkik etilib, uning grafigi to’gri chizikdan iborat
ekanligi ta’kidlanadi. Bunda dastlab u=kx so’ngra esa u=kx+v ko’rinishdagi funksiyalar
tyekshirilib, ularning xossalaridan o’suvchiligi va kamayuvchiligi xakida bilimlar byeriladi.
Kvadratik funksiya esa dastlab u=x
2
funksiya va uning xossalari muxokama etilib, uning
kaysi oralikda o’sishi yoki kamayishi, juft funksiya ekanligi ordinata o’kiga nisbatan simmyetrik
joylashishi xakida tushunchalar byeriladi. Shundan so’ng u=ax
2
, u=ax
2
+v va u=a(x-s)
2
+ v va
nixoyat umumiy ko’rinishdagi kvadratik funksiya karaladi. Bunda xar bir funksiya xossalari
xamda uni tyekshirish usullari bayon kilinadi. Bunda asosan kuyidagi o’kuv masalalari muxim
xisoblanadi: funksiya nollarini topish, uning grafigi(parabola) uchlari koordinatalarini topish,
koordinata o’klari bilan kyesishish nuktalarini topish, o’sish va kamayish oraliklarini topish,
funksiyaning eng katta va eng kichik kiymatlarini elyemyentar usullar bilan aniklash.
Funksiyalarni o’rganishda o’kuvchilarni funksiya tyekshirishning umumiy sxyemasi
asosida ish yuritishlariga ko’niktirib borish zarur. Bunda dastlab funksiya aniklanish va o’zgarish
soxalarini o’rnatish, funksiyaning nollarini topish, o’sish va kamayish oraliklarini topish,
funksiyaning eng katta yoki kichik kiymatlarini topish, juftligini tyekshirish va bular asosida
grafikni yasash ko’nikmalarini tarkib toptirish muxim axamiyatga ega.
Darajali funksiyani o’rganishda p ning kiymatlariga mos uning xossalari turlicha bo’lishi
xakida bilimlar byeriladi. Bunda umumlashtirish va maxsuslashtirish orkali zarur bilimlarni
shakllantirish imkoniyati tugiladi.
Ko’rsatkichli va logarifmik funksiyalarni o’rganishda esa asosiy e’tibor o’kuvchilarning bu
funksiyalarning o’zaro boglikligi asosida tushunishlariga imkon byerish xamda tyeskari funksiya
tushunchasini chukur o’zlashtirishlariga zarur tushuntirish va ko’shimcha mashklardan
foydalanish yaxshi natijalar byeradi. Bundan tashkari, bu funksiyalar xossalarini chukur bilish
ko’rsatkichli va logarifmik tyenglama va tyengsizliklarni yechishda asosiy o’rinni egallaydi.
Trigonomyetrik funksiyalarni o’rganishda kuyidagi asosiy jixatlar e’tiborga olinishi zarur:
- trigonomyetrik funksiyalar davriy funksiyalar bo’lib, ularning aniklanish va o’zgarish
soxalari, o’sish va kamayish oraliklarini takkoslash asosida bayon etish zarur;
- trigonomyetrik funksiyalarni tyekshirishda o’kuvchilar tyegishli xossalarni trigonomyetrik
birlik doira va koordinatalar sistyemasida tasvirlagan xolda muxokama yuritish ularning
funksional tasavvurlarini rivojlantirish uchun asos bo’ladi.
Trigonomyetrik funksiyalarga doir o’kuv masalalari ichida kuyidagilar darslarda karab
chikilishi mumkin:trigonomyetrik funksiyalar kiymatlarini xisoblash, trigonomyetrik funksiyalar
juft-tokligi, davriyligini aniklash, eng kichik musbat davrini topish, eng katta va eng kichik
kiymatlarini topish, trigonomyetrik funksiyalar grafiklarini yasash.
Umuman olganda, xar bir elyemyentar funksiyalar sinfini o’rganganda, ularning asosiy
xossalari bilan birga, maktab matyematika kursi boshka yo’nalishlari bilan xam uzviy alokani
o’rnatish zarur, masalan, trigonomyetrik tyenglama va tyengsizliklarni yechish na fakat analitik
usul bilan balki grafik usulda yechilib, ularni takkoslash, funksional nuktai nazardan yechimlarni
tyekshirish bu funksional yo’nalish tadbiklarini o’rgatishda aloxida axamiyatga ega bo’ladi.
3. Funksiyani o’rganishda uning grafigini yasashga o’rgatish asosiy malakalardan
xisoblanadi. Shuning uchun xar bir funksiyalar sinfini o’rganishda uning grafigi xaraktyerli
xususiyatlari xamda yasash algoritmi o’kuvchilarga tanishtirilishi zarur. Bunda o’kituvchi
110
umuman grafik usul funksiyalarni tyekshirishning muxim kuroli ekanligiga ishonch xosil kilishi
talab etiladi.
Xozirgi davrda xam funksiyalar grafiklarini yasash amaliy ko’nikmalarini tarkib toptirish
unchalik xam axamiyat kasb etmasada, yangi tyexnologiyalar, supyer EXM larning xayotga joriy
etilishi ancha murakkab jarayonlar funksional boglanishlarini va ularning grafiklarini yasash
byekiyos imkoniyatlariga ega. Lyekin o’kuvchilar funksional tasavvurlarini oshirishda grafik
savodxonlikni bo’lishi, kyelajakda mutaxassislarning turli jarayonlar boglanishlari xakida
dastlabki tushunchalarni paydo kilish uchun axamiyatli xisoblanadi.
Xar bir funksiya grafigini yasash algoritmi mavjudligi va grafikni aniklovchi tyegishli
ma’lumotlar xajmi o’kuvchilarda funksiya grafiklarini optimal usulda yasash yoki eskizini
yasashga o’rgatish muximdir. Bunda funksiya grafiklarini almashtirishlari xakida o’kuvchilarga
tushunchalar byerish, ma’lum kismni yasash orkali butun grafik xakida tasavvur bo’lishiga
erishish mumkin. Shuningdyek, grafikni yasashda funksiya xossalaridan foydalanish xakida xam
zarur ma’lumotlar byerish mumkin: funksiya juftligi yoki davriyligi xossalari uning grafigini
yasash uchun imkon byeradi.
Funksiya grafiklarini almashtirishlaridan OX o’ki, OU o’ki bo’yicha sijitish, yoki
ikkalasinining xam bir vaktda bajarilishi, simmyetriya, grafikni cho’zish, kisish va parallyel
ko’chirish xamda uning kombinasiyalaridan iborat almashtirishlarni ko’llashga doir mashklar
yechish o’kuvchilarning grafikaviy ko’nikmalarini o’stirish bilan birga ularning o’rganilayotgan
funksiya xossalarini chukur egallashga imkon byeradi. Shuningdyek, o’kuvchilari funksional
madaniyatini o’stirishda grafik savol-mashklar, tyenglama va tyengsizliklarni grafik usulda
yechish, grafik asosida funksiyalar xossalarini ajratishga doir mashklardan foydalanish yaxshi
natijalar byeradi.
4. Ma’lumki, maktabda ukuvchilarning matyematik bilimlarini chukurlashtirishda
funksional tafakkur saviyasini rivojlantirish asosiy xisoblanadi. Bunda funksiya tushunchasi va
uning moxiyatini urganishga doir maxsus mashklar majmuasi aloxida axamiyatga ega.
1. Biz kuyida funksiya tushunchasini urganishda taklif etiladigan topshirik va savollar
tuzilishiga tuxtalib utamiz.
1) Funksiyalar turli xil usullarda byerishdagi uzaro alokani urnatadigan mashklar:
- formula buyicha funksiya kurinishini tanish;
- grafik buyicha funksiya kurinishini aniklash;
- Funksiya grafigini ukiy olish;
- Formula bilan byerilgan funksiyani tyekshirish;
- Formula bilan byerilgan funksiya grafigini yasash;
- Xarfiy koeffisiyentli tyenglamalarni yechish;
- Grafik bilan byerilgan funksiya formulasini topish;
- Grafiklari buyicha funksiya paramyetrlarini topish va takkoslash;
- Jadval buyicha byerilish usulidan formula byerilishiga utish.
2) Analitik byerilgan funksiyani aniklay olish algoritmi kuyidagi kadamlarni uz ichiga oladi:
- agar uzgaruvchilar kursatilmagan bulsa, uni aniklash;
- funksiyani argumyent va uzgarmaslar orkali ifodalash, zarur shakl almashtiririshlarni
bajarish;
- funksiyaning analitik ifodasidagi xadlarni argumyent darajalari usish (kamayish) tartibida
joylashtirish;
- xosil kilingan ifodani taxlil etish ( xosil kilingan ifodani ma’lum funksiyalar analitik ifodasi
bilan takkoslash );
- uzgaruvchilar orasidagi boglanish xaraktyerini aniklash.
3) Funksiya grafigini ukiy olishga doir kuyidagi mashklardan foydalanish mumkin:
- Bu funksiya grafigi bulib…. xisoblanadi va…. dyeb ataladi;
- Grafik tarmoklari… ga yunalgan, chunki….;
- Byerilgan funksiya grafigi OX uki (OU uki) ni … larda kyesib utadi;
- Byerilgan funksiya x ning…. kiymatida maksimal (minimal) kiymatga ega;
111
- X ning… kiymatlarida funksiya usadi, … kiymatlarida kamayadi;
- Funksiyaning nollari bulib… xisoblanadi.;
- ….. kiymatlarida funksiya musbat kiymatlar, … kiymatlarida manfiy kiymatlar kabul kiladi.
4) Funksiyani tyekshirishga doir masalalar:
- ukuvchilarga ma’lum bulgan xossalarni kullashga doir masalalar;
- formula bilan byerilgan funksiyalarni tyekshirishga oid masalalar.
- Paramyetrlarga kura funksiyani tadkik etish.
5) Formula buyicha funksiya grafigini yasashga doir masalalarni yechishda asosiy e’tibor
kuyidagilarga karatilishi zarur:
Funksiya grafigini taxminiy tasvirlay olish; jadvalsiz, lyekin formula buyicha yasay olish;
funksiya turini aniklay olish; funksiya aniklanish soxasini e’tiborga olib, uning grafigini tasvirlay
olish kabi kunikmalarni shakllantirish talab etiladi.
11 – Seminar mashg’ulot
Do'stlaringiz bilan baham: |