2. Davlat ekologik nazorati
Ijtimoiy tarakkiyot sharoitida jamiyatning tabiatga ta‘sir kursatishi mukarrardir. Tabiat
insonning moddiy va ma‘naviy extiyojlarini kanoatlantiradigan yagona manba xisoblanadi.
Inson tabiatga ta‘sir kursatmasdan yashay olmaydi. SHuning uchun ishlab chikarishni va
boshka faoliyatlarni shunday tashkil etish kerakki, nafakat odamlarning moslashuvi
chegarasidan chikmasligi, balki shu bilan birga biosfera eng yaxshi xolatda saklanishi kerak.
Inson faoliyatining tabiatni uzgartiruvchi mikyoslarini kursatuvchi kuyidagi
ma‘lumotlarni keltirib utamiz. Eng sunggi taxminiy xisob-kitoblarga kura, insoniyat er
bagridan yiliga 100 milliard tonna tog jinslari kazib oladi. XX asrning oxirlarida esa bu
mikdor olti barobar ortgan. Dastlabki bashoratlarga karaganda, butun dunyo mikyosidagi
sanoat ishlab chikarishi uch marta kupayadi. Uning bunday darajada ortishi esa insoniyatning
butun sivilizatsiyasi un ming yil davomida ishlatganga karaganda turt marta kup yangi xom
ashyo ressrlarini talab etadi. Olimlarning bergan ma‘lumotlariga kura, olingan kazilmalarni
kayta ishlashda ular massasining deyarli tukson sakkiz foizi chikindiga ajraladi va
kazilmaning atigi ikki foizidan ijtimoiy extiyojlarni kanoatlantirish uchun foydalaniladi.
Xozirgi vaktda ishlab chikarish sur‘ati tobora ortib bormokda. Kayta tiklanmaydigan
mineral xom ashyolar iste‘moli xar uttiz yilda ikki barobar ortsa, kazib olinadigan yonilgi
mikdori esa xar un besh yilda ikki barobar kupayadi.
Bugungi kunda sayyoramiz urmonlari xar dakikada 20 gektarga kamayadi. Tropik
urmonlar maydoni xar yili birfoizga kiskaradi. Atmosferadagi kislorod xajmi yiliga 10
milliard tonnaga kkamayadi. XXI asrning urtalarida bu borada kator muammolar kelib
chikishi mumkin. Xozirgi vaktda suv, elektr kuvvati, neft, moy, mineral va organik xom
ashyolar, metall, kumir va boshka tabiiy boyliklardan foydalanishda kuplab isrofgarchilikka
yul kuyilayotgani xech kimga sir emas. Tashish vaktida xom ashyolar kanchalik kam
yukotilsa, tabiat shunchalik kam ifloslanadi. Masalan, kumir, kum-sement va boshkalarni
ochik vagonlarda tashish okibatida katta isrofgarchiliklarga yul kuyiladi, ularning ma‘lum
kismi shamolda uchib ketadi. Afsuski, xozirgi vaktga kadar dunyoning turli burchaklarida
kumir va boshka xom ashyo maxsulotlari ochik vagonlarda tashilib, inson mexnati va
maxsulotlarning bexuda sarflanishi xollari kuzatilmokda.
SHuning uchun fan-texnika tarakkiyoti tabiat boyliklari, materiallar, xom ashyolar,
yonilgi va energiyadan foydalanishni tubdan yashxilashga yunaltirilishi kerak. Barcha
boskichlarda, ya‘ni kazib olish va xom ashyoni kompleks kayta ishlashdan tortib, oxirgi
maxsulotni ishlab chikarish va undan foydalanishgacha bulgan jarayonlarda fan va
texnikaning eng sunggi yutuklaridan foydalanib kurish samarali natijalar beradi. Tabiiy
boyliklarni tejash, xalk xujaligining yonilgi, energiya, xom ashyo va materiallarga bulgan
ortib boruvchi extiyojini kanoatlantirishda xal etuvchi omil xisoblanadi.
Bizning nazarimizda, atrof-muxitni ximoya etish va tabiiy resurslarni tiklash
masalasida kuyidagilar e‘tiborga olinishi kerak:
Maxaliiy va global ekoloik manitoring, ya‘ni atrof-muxitning muxim xarakteristkalari
xolatini, suv, tuprok, atmosferadagi zararli moddalarning konsentratsiyasini nazorat kilish
va ulchash;
Urmonlarni tiklash va yongin, zararkundalar, kasalliklardan muxofaza kilish;
Kurikxonalar, etalon ekotizimlar, bebaxo tabiiy majmuilarni kengaytirish va ular sonini
kupaytirish;
Usimlik va xayvonlarning noyob turlarini saklash xamda kupaytirish;
Axolining ekologik ma‘rifati va madaniyatini yuksaltirish;
Tabiatga yangicha munosabatni shakllantirish buyicha inson faoliyatining barcha
soxalarida faol ishlar olib borish, tabiatdan okilona foydalanish va tabiatni asrash
texnoloiyasini ishlab chikishgina bugungi kundagi ekologik muammolarni xal etishga
kolaversa, tabiat bilan uygun munosabatda bulishga kumaklashadi.
Ekologik ekspertiza – bu geografik muxitning biologik kismiga ta‘sirini baxolashdir.
Ekspertiza ilmiy tekshirish yoki loyixalash institutlari tomonidan taklif kilinayotgan
loyixalarni urganish va ularni amalga oshirish maksadga kanchalik muvofik ekanligini
aniklab, chukur asoslangan xulosa berishdan iboratdir. Ekspertiza jaryonida korxonaning atrof
muxitga, odamlarning sogligiga ta‘sir kilishi jiddiy e‘tiborga olinadi.
Ekspertiza turli darajalarda amalga oshiriladi:davlat ekspertizasi, ilmiy va jamoatchilik
ekspertizasi, vazirliklar ekspertizasi va boshkalar. Ekspertiza Uzbekiston Respublikasi
Tabiatni muxofaza kilish Davlat Kumitasi tomonidan belgilanadi. Mazkur kumitada ekologik-
geografik ekspertiza boshkarmasi faoliyat kursatadi. Taklif kilinayotgan loyixaning mazmuni,
kanday tadbirlar amalga oshirilishiga karab, shu soxaning etakchi mutaxassislari u bilan
tanishib chikib, uz muloxazalarini bildiradilar. Masalan, tog daryolarida yirik suv ombori
kurilishi loyixasi ekspertizaga topshirilgan bulsa, u xolda muxandis-gidrotexniklar,
gidrologlar,
gidrobiologlar,
ekologlar,
geograflar,
urmonchilar,
iktisodchilar,
xukukshunoslardan iborat gurux tashkil kilinadi va ular loyixa buyicha uzlarining takliflarini
tayyorlaydilar.
80-yillarga kadar Uzbekistonda kurilgan sanoat korxonalari ekologik-geografik
ekspertizadan rasmiy ravishda deyarli utkazilmagan. Albatta, korxona biror joyga kurilishi
lozim topilganda usha joyning muxandis-geologik, gidrogeologik va gidrologik sharoitlari
birmuncha xisobga olingan, lekin korxona keltiradigan zararli okibatlar deyarli xisobga
olinmagan. SHuning uchun axoli zich yashaydigan CHirchik, Oxangaron, Fargona
vodiylarida sanoat korxonalarining salbiy ta‘siri tufayli atmosfera xavosi va suv xavzalari
boshka rayonlarga nisbatan kuprok ifloslangan.
Endilikda, ayniksa, Uzbekiston mustakillikka erishgandan sung, yangi sanoat
korxonalari ekologik me‘yorlarga mos xolda joylashtirish, mavjud korxonalar ishlab
chikarayotgan maxsulotlar, atrof muxitga chikarilayotgan chikindilar masalasi atroflicha taxlil
kilinib, texnologik jarayonlarni mukammallashtirish, gaz va changni tutib koluvchi, ularni
tozalovchi zamonaviy moslamalarni urnatishga katta axamiyat berilmokda.
O‗zbekistan Respublikasining ekologik xavfeizligini ta‘minlash strategiyasi milliy
xavfsizlik Konsepsiyasi va O‗zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida belgilangan ekologik
soxadagi shaxs, jamiyat va davlatning muxim xayotiy manfaatlaridan kelib chiqadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |