|
8-mavzu
Bioxilma-xillik va ekotizim faoliyati
Reja:
1. Bioxilma-xillik va ekotizim faoliyatiningbog‗liqligi
2. Xilma-xillik va barqarorlik
3. Ekotizimning ko‗p yo‗nalishliligi
Tayanch iboralar: bioxilma-xillik,to‗ldiruvchi ta‘sir,ekotizim faoliyati,
ekotizim jarayonlari, ekotizimda xizmat ko‗rsatish, selektiv ta‘siri
8.1.Bioxilma-xillik va ekotizim faoliyatiningbog‗liqligi
Xozirgi vaqtda sodir bo‗layotgan bioxilma-xillikning yo‗qolib
ketishigaaloqadortaxminlarekologlarni 1990 yillarning boshlarida xarakatga
keltirgan edi. Ularni turlarning yo‗qolib ketishi ekotizimga qanchalik salbiy
ta‘sir ko‗rsatishi xaqidagi savol tashvishga soldi. Ekotizim faoliyati atamasi bu
ekotizim faoliyati jarayonlari uchun umumiy atama hisoblanadi, ya‘ni
biogeokimyoviy energiya oqimi va ekotizmlararova ichkimasalalar (jumladan,
birlamchi ishlab chiqarish va oziq-ovqat moddalari aylanmasi). Ushbu
mavzuning dastlabki umumiy bosqichidaekotizim jarayonlariga ta‘sirlarni
o‗lchash uchun turlidarajadagi xilma-xil model guruxlarni yig‗ish orqali shu
savolga murojaat qilingan.Izlanishni dastlaki bosqichlaridagi meta-analiz
natijalari shuni ko‗rsatadiki, ya‘ni bioxilma-xiltrofik guruhlar va ekotizim
turlari bilan izchil bog‗lanadigan ekotizim jarayonlariga umuman olganda
ijobiy, ammo to‗ldiruvchi ta‘sir kщrsatadi. Bu munosabatlar asosiy ta‘sirga
qaraganda deyarli ikki barobar kuchli to‗ldiruvchi ta‘sir va asosiy ta‘sir
birikmalari oraqali kuzatiladi. SHu bilan birga, turli ekotizimlar kamdan-kam
xollarda eng yaxshi yagona turga qaraganda sezilarli darajada yaxshi faoliyat
ko‗rsatadi, kamida qisqa muddatga. Uzoq muddat davomida esa bioxilma-xillik
moliyaviy investitsiyalarning turli xujjatlaridagi keltirilganxavf tarqalishi
afzalliklari kabi sug‗urta qiymatini ta‘minlab berishi mumkin. Izlanishning
dastlabki bosqichlarida qisqa muddat ichida ko‗plab tadqiqotlar olib borilganligi
va bir vaqtning o‗zida barcha muhim ekotizim faoliyatilariga diqqatni
qaratmasdan,balki yagona ekotizim jarayonlarini izolyasiya xolatida o‗rganishga
e‘tibor jalb qilinganligi sababli bioxilma-xillik natijalarining ekotizim
faoliyatiga bo‗lgan ta‘siriga etarlicha baho berilmagan bo‗lishi mumkin.
Tadqiqotning keyingi bosqichining bir qismida bioxilma-xillik afzalliklarining
xaqiqiy hayotga tadbiq etilgan tajribalarda aks etganligigae‘tibor qaratilgan.
Darvin o‗zining ―Turlarning kelib chiqishi‖ kitobida dastlab shunday taxmin
qilgan edi, ya‘ni agar nishalartur tanqisligi sezilayotgan guruxlarga qaraganda
xar-xil turlarga ega bo‗lgan guruxlarda bilan ta‘minlansabioxilma-xillikdagi
o‗zgarishlar ekotizim faoliyatiga ta‘sir ko‗rsatishi mumkin degan edi.
Biz ekotizim faoliyati so‗zini ekotizim doirasida amalga oshiriladigan barcha
biogeokimyoviy jarayonlarni qamrab oluvchi umumlashtiruvchi atama sifatida
ishlatamiz, masalan, birlamchi ishlab chiqarish. Ma‘lum bo‗lishicha, bu
atama1990 yil boshlariga qadar unitilgan ko‗rinadi, lekin aynan o‗sha
muloxazalar,baliq turlarining xar-xil aralashmasi mexnat unumdorligini yanada
oshish kerakligi ko‗zda tutilgan vaqtgacha, ya‘ni, to 20 asr o‗rtalarigacha
muhokama qilinib kelingan. Taxmin qilinadiki, baliq ishlab chiqarish nishalar
soni o‗sishi bilan oshadi....va shubxasiz, nishalar sonining ortishi baliq
turlarining ko‗payishi bilan ortadi. Haqiqatdan xam, bu ikkala tadqiqot ushbu
bog‗liklikni qo‗llab-quvvatlash uchun xatto ma‘lumotlarni xam taqdim etishdi.
1992 yilda Rio shaxrida o‗tkazilgan Er sammitida antropogen xilma-xillikning
ta‘siri xaqidagi umumiy qiziqishgamunosabat bildirilgan bir paytda, bioxilma-
xillik xaqidagi Konvensiya 150 mamlakat raxbarlari imzosi bilan ish boshlagan
edi. Barqaror rivojlanishni rag‗batlantirish va bioxilma-xillikni muxofaza qilish
uchun mo‗ljallangan ushbu xalqaro shartnoma antropogenik bioxilma-xillikning
yo‗qolib ketishi insoniyat uchun jiddiy zararli ta‘siri bo‗lishi mumkinligini
isbotlovchi siyosiy qabul qilingan dalildir. Rioshaxrida va Konvensiyada
ta‘kidlab o‗tilgan muammolar bioxilma-xillikdagio‗zgarishlarning ekotizim
faoliyatiga bo‗lgan ta‘sirini va bunday o‗zgarishlarning insoniyat uchun
ahamiyatini anglab etish barobaridaekologlarni yangi ilmiy qiziqishlarga va
birgalikdagi xarakat qilishga undaydi. O‗n yildan oshiq muddatda olib borilgan
tadqiqotlarhozirgi kunda bioxilma-xillik va ekotizim faoliyati o‗rtasidagi
bog‗liqlikka asoslangan mexanizmlarga yuqori darajada e‘tiborqaratilgan
muxokamani o‗z ichiga olgan xoldanashr qilingan. Natijalarning birinchi
dekadasini meta-analiz bo‗yicha taxlil qilish ikkalasini xamaniqlashga yordam
beradi: o‗ziga xos hususiyatini va mexanizmini.
Do'stlaringiz bilan baham: |
