Navoiy kon-metallurgiya kombinati navoiy davlat konchilik instituti «pedagogika va gumanitar fanlar» kafedrasi

Ma’ruza bo’yicha tayanch so’zlar: 

Jazo, uyat, tarbiya, tarbiyalanganlik, adolat,odob, xulq, axloq, madaniyat, ma’naviyat, sifat, 

fazilat, inson komilligining mezoni, manmanlik, kamtarlik, anglash (fikr), mushohada, tafakkur, 

amaliyotda qo’llash. 

 

Tarbiya 

–  ma’naviy  meroslar  va  jamiyat  talablarini  etiborga  olgan  holda, 

murabbiy(o’qituvchi)  va  tarbiyalanuvchi(o’quvchi)ning  aniq    maqsadga  qaratilgan  o’zaro  faoliyati 

natijasidir. 

Anik maqsadga qaratilgan tarbiya jarayoni  tarbiyachi tomonidan rejalashtiriladi va tartibga 

solinadi. Bunda kuyidagi tamoyillarga asoslaniladi: 

a) shaxsning qaysi xislatini shakllantirish yoki yo’qotish nazarda tutilishi; 

b) bu xislatlarni tarbiyalash yoki yo’qotish vositalari va usullari; 

v) maqsadni amalga oshirish uchun nazariy va amaliy manbalarning mavjudligi. 

Tarbiya  jarayonining  jamiyat  taraqqiyotidagi  roli  nihoyatda  beqiyosdir.  Insonni  tarbiyalash,  uni 

bilim olishga, mehnat qilishga undash va bu xatti-harakatini sekin-asta ko’nikmaga aylantirib borish 

lozim. Insonning mushohada qilish qobiliyatini tarbiyalaydi va mushohada qilish aqlni peshlaydi. Aql 

ongni  saqlaydi.  Ong  esa  moddiy  va  ma’naviy  manbaga  aylanadi.  Shu  tarzda  inson  asta-sekin 

takomillashib, komillikka erishib boradi.  

Aniq  bir  maqsadga  qaratilgan  tarbiyaning  samaradorligi  tarbiyachining  qanday  metoddan 

foydalanishiga bog’liq. 

Metod, ya’ni usul axborotni uzatish va qabul qilish xarakteriga qarab kuyidagilarga bulinadi: 

1. So’z orqali ifodalash usuli. 

2. Ko’rgazmalilik usuli. 

3. Amaliy, namuna usuli. 

4. Rag’batlantirish va jazo usuli. 

Yuqoridagi metodlar (usullar) o’z navbatida quyidagi guruhchalarga bo’linadi: 

Birinchi  guruh  -  so’z  orqali  uzatish,  maslahat  berish,  ma’lumotlarni  eshitish  orqali  qabul 

qilish, hikoya, ma’ruza, suhbat va boshqa usullarga; 

Ikkinchi  guruh  -  kinofil’mlar,  tasviriy  san’at,  badiiy  san’at  va  boshqa  ko’rish  orqali 

tarbiyalash usullariga; 

Uchinchi  guruh  -  tarbiya  ma’lumotlarini  amaliy  mehnat  harakatlari  orqali  berish.  o’rnak 

ko’rsatish, boshqalarni amaliy mehnatini misol qilib ko’rsatish; 

To’rtinchi  guruh  -  o’quvchi-talabalarning  yaxshi  bajargan  ishlarini,  o’rtoqlari  oldida  yoki 

ota-onalar  majlisida  ma’qullash,  minnatdorchilik  bildirish,  iqtisodiy  yordam,  stipendiyalarini 

oshirish, maqtov yorliqlari topshirish. Suratlarini hurmat taxtachasiga yopishtirish va boshqa og’zaki, 

”rahmat”, ”barakalla” kabi rag’batlantirish usullarini kiritish mumkin. 

Tarbiyachining rag’batlantirish usuli ikkiga bo’linadi: 

1. O’z vazifasiga mas’uliyat bilan yondashganligini rag’batlantirish. 

2.  Qiziqishini va uni uddalay olganligini rag’batlantirish. 

Jazo – bu bolaning noto’g’ri qilgan ishiga o’zini iqror qildirish. 

---

 

14 

Agar bola siz ogohlantirmasingizdan yoki tushuntirmasingizdan oldin o’z xatosini tushungan 

bõlisa-yu, sizga qilgan xatosini aytolmay izza chekib turgan bõlisa, uni jazolashga zarurat yo’q. endi 

bu xatoni qaytarmayman, degan ma’noda sizga qarayapti. Siz unga yana bir marta imkoniyat bering. 

Ammo keyingi gal hamxato qilsa va uni tan olmasa, unday hollarda quyidagi jazo turlari qo’llaniladi. 

1. Tushuntirish. 

2. Tanbeh berish. 

3. Ogohlantirish. 

4. Qattiq ogohlantirish. 

5. Uyaltirish. 

Yuqoridagi  jazo  turlarini  o’qituvchi  o’quvchiga  yuzma-yuz  hech  kimning  guvohisiz 

qo’llaydi.  Ammo  gruppadosh  o’rtoqlari  yoki  sinfdoshlari  oldida  izza  qilay  deb  bolani  uyaltirsa, 

yomon oqibatlarga olib kelishi mumkin. 

Uyat  –  bu  insonning  eng  nozik  sezgisi  bo’lib,  o’quvchini  o’rtoqlari  yoki  kollektiv  orasida 

izza qilish (uyaltirish) eng yuqori jazo hisoblanadi. 

O’quvchini jamoa orasida izza qilishni eng oxirgi chorasiz qolganda qo’llash mumkin. eng ma’quli 

o’quvchi bilan yuzma-yuz mehrli ohangda, unga ishonch bildirib, qaltis yo’ldan qaytarish mumkin. 

Tarbiya  –  har  bir  insonning  hayotda  yashashi  jarayonida  ortirgan  saboqlari  va  intellektual 

salohiyatlarining ijobiy ko’nikmasini o’zgalarga berish jarayoni.