Microsoft Word ìàíáà ëàò ëåê. doc

 
5.4.Swg’d tilidagi manbalar 
Swg’d tilidagi manbalar asosan IV-X asrlarga oid bwlib, turli mazmundagi 
h’uquqiy h’ujjatlar – ah’dnomalar, nikoh’ h’aqidagi shartnomalar, oldi-sotti 
h’ujjatlari, tilxatlar, Swg’d, Shosh, Turk va Farg’ona h’ukmdorlari wrtasidagi 
ёzishmalar, xwjalikning kundalik  faoliyatiga oid h’uddatlar, masalan, xarajatlar 
ёzilgan h’ujjat h’amda farmonlardan iborat. 
Bu h’ujjatlar Swg’diёnaning wzidan, Mug’ qaladan, Samarqandda 
Afrosiёbdan, Qirg’iziston va Sharqiy Turkistonda topilgan. 
Bular orasida Mug’ qala xarobalaridan 1932 yili topilgan h’ujjatlar aloh’ida 
ah’amiyatga ega. Hujjatlar bah’orda Tojikistonning Varziminor (h’ozirgi 
Zah’matobod) tumaniga qarashli Xayrobod qishlog’ida shu tumanning sobiq 
birinchi rah’bari A.Pwlotiy tomonidan ochilgan. Huddatlar jami 79 ta bwlib, 
bulardan 74 tasi qadimgi swg’d, 1 dona arab, 3 tasi xitoy va yana biri turk tilidadir. 
Ular h’ar xil materialga – charmga, taxtaga va qog’ozga ёzilgan. Hujjatlar swg’d 
deh’qoni, katta er egasi, podshoh’i Devashtich (708-722-yy.) va yirik 
mansabdorlar-framandarning, shuningdek, Xoxsar h’amda Kshtut deh’qonlarining 
shaxsiy arxiviga tegishli bwlib, Swg’dning VIII asrning birinchi choragidagi 
iqtisodiy, siёsiy va madaniy h’aёtini wrganishda muh’im manba rolini wynaydi. 
Mug’ qalasidan topilgan h’ujjatlar A.A.Freyman, A. V.Vasilev, 
İ.Yu.Krachkovskiy, M.N.Bogolyubov, V.A.Livshits, M.İsh’oqov, U.N.Mansurov 
h’amda O.İ.Smirnovalar tarafidan chuqur wrganilgan.   
Mug’ qalasi h’ujjatlarining topilishi tarixi va ular h’aqidagi dastlabki 
malumotlar 1934 yili maxsus twplam shaklida (“Cogdiyskiy sbornik”, Leningrad, 

---

 
43
1934) elon qilindi. Ayrim h’ujjatlarning tarjimasi İ.Yu.Krachkovskiy va 
A.A.Freyman tomonidan 30-yillari elon qilindi. Huquqiy h’ujjatlar va maktublar 
tarjimasi, zarur izoh’ va tadqiqotlar bilan (Sogdiyskie dokumentı s gorı Mug. 
Chtenie, perevod, kommentariy. II chiqishi. 1962.) V.A.Lifshits tarafidan chop 
qilindi. 
1961 va 1965 yillari Wzbekiston Fanlar Akademiyasi Tarix va arxeologiya 
instituti xodimlari ilmiy safar chog’ida Samarqandning Afrosiёbida V-VI asrlarga 
oid saroy xarobalarini ochdilar. Saroy meh’monxonasining dkvorlari turli 
mazmundagi rasmlar bilan bezatilgan bwlib, ular orasida oq kiyim kiygan 
Chag’oniёn elchisining surati h’am bor. Uning etagiga swg’d tilida wn olti satrdan 
iborat ishonch ёrlig’i  ёzib qwyilgan edi. Bu ёzuvlar VII asr wrtalaridagi xalqaro 
munosabatlar tarixini wrganishda muh’im ah’amiyat kasb etadi. 
Samarqandda topilgan ёzuvlar IX asrga oid uch tilda swg’d, qadimgi turk va 
xitoy tilida ёzilgan turk xoqonining qabr toshidagi bitikdir. 
Bunday h’ujjatlar swg’diylarning Qozog’iston, Qirg’iziston h’amda Sharqiy 
Turkistondagi savdo koloniyadaridan h’am topilgan. Bular orasida ayniqsa 
A.Steyn (1862-1943) tarafidan 1907 yili Dunxuan (Xitoyning Gansu viloyatida) va 
Turfonda (Sharqiy Turkiston) topilgan h’ujjatlar, Talas darёsining wng soh’ilida, 
h’ozirgi Talas shah’ridan 7 km shimolda joydashgan Qulonsoy h’amda Teraksoy 
daralarija qoya toshlarga wyib bitilgan ёzuvdar aloh’ida etiborga molik. Bu ёzuvlar 
IV-XI asrlarda Swg’d koloniyalarining ijtimoiy ah’voli h’aqida, ayniqsa Wrta Osiё 
va Uzoq Sharq mamlakatlari wrtasidagi savdo aloqalari va bunda swg’diylarning 
roli h’aqida qimmatli malumot beradi. 
Dunxuan va Xwtan h’ujjatlari A.Steyn, Talasdan topilgan ёzuvlar esa 
V.A.Kallaur, M.E.Masson, D.F.Vinnik, A.A.Asanaliev, K.Ashiraliev, 
U.Jumag’ulovlar tarafidan wrganilgan. 
Mamlakatimiz tarixi, xususan unda yashagan qadimiy xalqlar tarixini 
wrganishda, swg’d tilida ёzilgan “Xalqlar rwyxati” deb atalgan bir h’ujjat (VIII 
asr) wta muh’imdir. Unda Wrta Osiёda yashagan 21 xalq va elatning nomi 
keltirilgan.