Toshkent davlat sharqshunoslik instituti iqtisodiyot nazariyasi

3.Agrobiznes va uning turlari 
Tadbirkorlik faoliyatining qishloq xo‗jalik sohalaridagi shakli agrobiznes ko‗rinishida 
namoyon  bo‗ladi. Agrobiznes  tushunchasiga  qishloq  xo‗jaligi  bilan  bog‗liq  bo‗lgan  faoliyat 
bilan  shug‗ullanuvchi  biznes  turlari  ham  kiritiladi.  Bu  qishloq  xo‗jaligiga  texnikaviy, 
ta‘mirlash xizmat ko‗rsatish, uning mahsulotlarini qayta ishlash va iste‘molchilarga  yetkazib 
berish  bilan  bog‗liq  bo‗lgan  tadbirkorlik  faoliyatidir.  Qisqacha  qilib  aytganda,  agrobiznes 
agrosanoat  integratsiyasi  natijasida  vujudga  kelgan  agrosanoat  majmuasining  barcha 
bo‗g‗inlarni qamrab oladi. 
Agrobiznes  faoliyatining  maqsadi  iste‘mol  bozorini  yetarli  miqdorda  sifatli  qishloq 
xo‗jalik  mahsulotlari,  sanoatni  esa  xom  ashyo  bilan  uzluksiz  ta‘minlash  orqali  foyda 
ko‗rishdan  iborat.  Agrobiznesning  asosiy  shakli  va  birlamshi  bo‗g‗ini  fermer  va  derqon 
xo‗jaliklaridir.  Chunki  ular  bevosita  qishloq  xo‗jaligi  mahsulotlarini  ishlab  chiqaradi.  Bu 
xo‗jaliklar  o‗z  yerida  yoki  ijaraga  olingan  yerda  ish  yuritib,  unda  mulk  egasi  va  ishlab 
chiqaruvchi  fermerning  o‗zi va oila  a‘zolari hisoblanib, ayrim  hollarda  yollanma  mexnatdan 
foydalanish  ham  mumkin.  Fermer  xo‗jaligining  afzalligi  shundan  iboratki,  undan  mulk  va 
Mehnat bevosita qo‗shiladi, bu esa yuqori samarani ta‘minlaydi. Fermer xo‗jaliklari mustaqil 
tuzilma  bo‗lish  sababli  o‗z  faoliyatini  bozor  konyukturasiga  tez  moslashtira  oladi.  Unda 
iqtisodiy manfaat va pirovard natija uchun mas‘uliyat bitta faoliyatning ikki tomonini tashkil 
qiladi. Bularning hammasi fermer xo‗jaligining yashovshanligini ta‘minlaydi. 
Respublikada 
islorotlarni 
amalga 
oshirishning 
dastlabki 
bosqishlaridayoq, 
Prezidentimiz  Islom  Karimov  fermer  xo‗jaliklari,  qishloq  xo‗jalik  ishlab  chiqarishini  tashkil 
etishning  asosi  sifatida  faoliyat  ko‗rsatishi  lozimligini  ta‘kidlab  o‗tgan  edi.  Shu  sababli 
respublikamizda  qishloq  xo‗jaligini  fermerlashtirish  agrar  islorotlarning  tarkibiy  qismi 
hisoblanadi.  Respublikada  bu  jarayon  zahar  ko‗rib  ishlash  natijasida  og‗ir  arvolga  tushib 
qolgan  davlat  xo‗jaliklarining  tarkibi  fermer  xo‗jaliklaridan  iborat  shirkatlar  uyushmasiga 
aylantirish,  mavjud  davlat  va  jamoa  xo‗jaliklari  tarkibida  ular  resurslari  hisobidan  fermer 
xo‗jaliklari  uyushtirish  hamda  derqonning  o‗z  mol-mulki  negizidan  bunday  xo‗jaliklarni 
derqon  xo‗jaligi  tashkil  qilish  yo‗li  bilan  boradi.  Fermer  xo‗jaligining  barcha  tashkiliy 
shakllarining umumiy tomoni shundaki, ular ijaraga olingan davlat yerida faoliyat ko‗rsatadi. 
Fermer va derqon xo‗jaliklarini tashkil qilish, rivojlantirish va ular  faoliyatini tartibga solish 
O‗zbekiston  respublikasining  «Fermer  xo‗jaligi  to‗g‗risida»gi,  ―Dehqon  xo‗jaligi 
to‗g‗risida‖gi,  ―qishloq  xo‗jaligi  kooperativi  (shirkat  xo‗jaligi)  to‗g‗risida‖gi  qonunlarga 
hamda  qishloq  xo‗jaligida  islorotlarni  shuqurlashtirishga  qaratilgan  boshqa  huquqiy 
bitimlarga va rukumat qarorlariga asoslanadi. 
Bu  qonuniy  aktlarda  fermerlarga  ajratilgan  yerlarni  meros  qilib  qoldirish  sharti  bilan 
uzoq muddatli ijaraga olish huquqi mustarkamlab qo‗yildi. Shu bilan, birga bu xo‗jalik uchun 
yerlarning  unumdorligini  saqlash  va  oshirishda  davlat  tomonidan  kafolatlar  yaratish  yo‗li 
bilan  ularni  rimoyalash  tizimi  vujudga  keltirildi.  Shunday  qilib  fermer  xo‗jaliklarini 
rivojlantirishni  rag‗batlantirish  uchun  ham  huquqiy,  ham  tashkiliy  shart-sharoitlar  yaratildi. 
Natijada  Respublikada  2001  yil  boshiga  kelib  fermer  xo‗jaliklari  soni  43800  dan  ziyodni 
tashkil qildi. Ularga biriktirilgan qishloq xo‗jalik foydalanishidagi yerlar maydoni 889,7 ming 
gektarni tashkil qilib, bir xo‗jalik ixtiyoridagi yer maydoni 20,3 gektarga to‗g‗ri keladi. 2000 
yilda fermer xo‗jaliklarida butun qishloq xo‗jalik mahsulotlarining 5,1 foizi yetishtirilgan. 
Respublikada  fermer  xo‗jaliklari  samarali  ishlashi  uchun  zarur  xizmat  ko‗rsatuvshi 
infratuzilma  –  agrofirmalar,  mashina-  traktor  parklari,  ta‘mirlash  ustaxonalari,  tayyorlov 
punktlari, qishloq xo‗jaligi mahsulotlarini qayta ishlovshi kishik korxonalar tizimi shakllandi. 
Agrobiznes  turlaridan  biri  agrofirmalardir.  Ular  ma‘lum  turdagi  qishloq  xo‗jalik 
mahsulotlarini yetishtirish va uni pirovard mahsulot darajasigasha qayta ishlashni qo‗shib olib 
boradigan korxonalardir. 

---

 
 
58 
 
Agrofirmalar ham qishloq xo‗jaligi, ham sanoatga xos resurslarni ishlatib, iste‘molga 
tayyor  bo‗lgan  mahsulot  yaratadi.  Mazkur  turdagi  korxonalar  turli  mulkchilikka  asoslanishi, 
shunonshi oilaviy xo‗jalik asosida ham tashkil topib, kishik zavodlar bilan birikishi mumkin. 
Agrosanoat birlashmalari va kombinatlari agrobiznesning yangi turlaridir. 
Agrosanoat  birlashmalari  bir  turdagi  mahsulot  ishlab  chiqaruvchi  va  unga  bog‗liq 
ishlab  chiqarish  faoliyati  bilan  shug‗ullanuvshi  bir  nesha  xo‗jalik  hamda  korxonalarni 
birlashtiradi.  Masalan,  Bog‗dorshilik  va  uzumshilik  bilan  shug‗ullanuvshi  xo‗jaliklar,  ular 
mahsulotini  qayta  ishlovshi  sex  va  zavodlar,  yetkazib  beruvshi  savdo-sotiq  korxonalari  bir 
texnologik  jarayonga  birlashib  agrosanoat  birlashmalarini  tashkil  qiladi.  Birlashma 
ishtirokshilari  ishlab  chiqarish,  xo‗jalik  va  moliyaviy  mustaqilliklarini  saqlab  qolishi  bilan 
birga, ularning umumiy mulki ham tarkib topib boradi.