Toshkent davlat sharqshunoslik instituti iqtisodiyot nazariyasi

Asosiy savollar 
1.  Iqtisodiyot nazariyasi fanining predmeti. 
2.  Iqtisodiy kategoriyalar va qonunlar. 
3.  Iqtisodiyot nazariyasining tahlil usullari. 
4.  Iqtisodiyot nazariyasi va boshqa iqtisodiy fanlar. 
5.  Ijtimoiy­iqtisodiy ehtiyojlarning mohiyati va turlari. 
6.  Ehtiyojlarni qondirish vositalari va usullari. 
1.Iqtisodiyot nazariyasi fanining predmeti 
Iqtisodiyot  nazariyasi  qadimgi  fanlardan  biri  hisoblanadi.  U  doim  olimlar  va  ziyoli 
kishilar diqqatini jalb qilib kelgan. Buni shu bilan izohlash mumkinki, iqtisodiyot nazariyasini 
o‗rganish barcha davrlarda - Aristotel va Ksenofondan tortib to bugungi kunga qadar kishilar 
iqtisodiy  faoliyati  va  xo‗jalik  yuritish  qonunlarining  harakatlantiruvchi  kuchlarini  bilishning 
ob‘ektiv zaruhiyatini amalga oshirishdir. 
Iqtisodiyot  nazariyasi  fanining  shakllanish  va  rivojlanishidagi  birinchi  bosqich  -  bu 
merkantilizmning yuzaga kelishidir. 
Merkantilistlar  ta‘limotining  mohiyati  boylikning  yuzaga  kelishi  manbaiga  berilgan 
ta‘rifdan iborat (ularning xizmati shundaki bu to‗g‗rida birinchi bo‗lib fikr bildirganlar). Ular 
o‗z davrining shart-sharoitlari, boylikni qo‗lga kiritish omillarini o‗rganib, boylikning manbai 
muomala  sohasidadir,  boylikning  o‗zi  esa  pulda  ifodalanadi,  degan  mazmunda  xulosalar 
chiqarganlar.  
Siyosiy iqtisodning rivojlanishidagi yangi bosqich fiziokratlar misolida ko‗rinadi, ular 
yirik  yer  egalari  manfaatlarini  himoya  qiluvchilar  bo‗lib  maydonga  kelganlar.  Mazkur 
yo‗nalishning bosh vakili va tashkilotchisi Fransua Kene (1694­1774) dir. Uning ta‘limotida 
boylikning manbai faqat dehqonchilikdagi mehnatdir, deb hisoblanadi. 
Iqtisodiyot  fani  keyingi  bosqichda  A.Smit  (1723­1790)  va  D.  Rikardo  (1772­1823) 
asarlarida  yanada  rivojlantirildi.  A.Smit  iqtisodiy  fikrlar  tarixiga  mumtoz  (klassik)  siyosiy 
iqtisodning asoschisi sifatida kirib keldi.  
XIX  asrning  ikkinchi  yarmidan  boshlab  marjinalizm  (Inglizcha  ―margin‖  so‗zidan 
olingan  bo‗lib,  ―chegara‖,  ―chetki‖,  ayrim  hollarda  ―oxirgi  qo‗shilgan»,  degan  ma‘nolarni 
beradi)  oqim  vujudga  kelib,  shakllana  boshladi.  Uning  asoschilari  Avstriya  iqtisodiy 
maktabining  namoyondalari  Karl  Menger,  Fon  Vizer,  Bem  Bavek  va  boshqalar  bo‗lib,  ular 
tomonidan «qo‗shilgan tovar nafligi, qo‗shilgan mehnat yoki resurs unumdorligi» nazariyalari 
ishlab  chiqildi.  Marjinalizm  nazariyasi  aniq  olingan  tovarga  bo‗lgan  talab  va  uning  bahosi 
o‗rtasidagi bog‗liqlik hamda o‗zaro ta‘sirni tahlil qilishda keng qo‗llaniladi. 
Markaziy Osiyoda iqtisodiy fikrlarning rivojlanishi Forobiy, Ibn Sino, Beruniy, YUsuf 
Xos Rojib, Alisher Navoiy  va boshqa dunyoga mashhur mutafakkirlar nomlari bilan bog‗liq. 
Ularning  asarlarida  iqtisodiy  fikrlar  hali  falsafiy  va  butun  ijtimoiy  bilimlar  majmuidan 

---

 
 
18 
 
ajralmagan  bo‗lsa­da,  katta  ahamiyatga  ega  edi.  Forobiy  va  Ibn  Sino  qarashlarida  insonning 
ehtiyojlari to‗g‗risidagi ta‘limot markaziy o‗rinni egallaydi. 
Iqtisodiyot  nazariyasi  -  kishilarning    cheklanmagan  ehtiyojlarini  to‗laroq  qondirish 
maqsadida  cheklangan  resurslardan  foydalanishning  eng  samarali  yo‗llarini  izlash  sharoitida 
kishilik jamiyati rivojlanishining qonunlari va qonuniyatlarini o‗rganish bilan shug‗ullanuvchi 
fandir. 
Iqtisodiyot nazariyasi fani ishlab chiqarish munosabatlarining rivojlanishi to‗g‗risidagi 
fan bo‗lib, uning predmeti ishlab chiqarish munosabatlaridir. 
Ishlab  chiqarish  munosabatlari  -  bu  hayotiy  ne‘matlarni  ishlab  chiqarish,  taqsimlash, 
ayirboshlash  va  iste‘mol  qilish  jarayonida  kishilar  o‗rtasida  ob‘ektiv  yuzaga  keladigan 
munosabatlardir. 
Iqtisodiyot  nazariyasi  tarkiban  o‗z  ichiga  mikroiqtisodiyot  (alohida  iqtisodiy 
sub‘ektlarning hatti­harakati) va makroiqtisodiyot (butun milliy iqtisodiy tizim hatti­harakati 
va amal qilishi)ni oladi. Uning tarkibida yana mezoiqtisodiyot (milliy iqtisodiyotning alohida 
kishik tizimlari yoki xalq xo‗jaligi tarmoqlari hatti­harakati) va supermakroiqtisodiyot (butun 
jahon iqtisodiyotining hatti­harakati)ni ajratib ko‗rsatish mumkin. 
Iqtisodiyot nazariyasining asosiy vazifasi - iqtisodiy hodisalarning shunchaki talqinini 
berish  emas,  balki  ularning  o‗zaro  bog‗liqligi  va  o‗zaro  aloqadorligini  ko‗rsatish,  ya‘ni 
iqtisodiy  hodisalar,  jarayonlar  va  qonunlar  tizimini  yoritib    berishdan  iborat.  Shu  bilan  u 
boshqa aniq iqtisodiy fanlardan farq qiladi.