Ўзбекистон республикаси олий ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент молия институти

 
8.1.Илмий назария тўшунчаси.
 
Илмий назария деб назарий билимларни ташкил қилишнинг энг юқори 
шаклига айтилади. У маълум бир соҳадаги асосий ғоя ва гипотезаларни ягона 
бир тизимга бирлаштиради. 
Назариянинг ҳаққонийлик мезони – бу амалиётдир. Табиат ва 
жамиятнинг объектив қонунларини билишга асосланган илмий назариялар 
ушбу қонунлар натижасида келгусида вужудга келадиган ходисаларни 
олдиндан кўра олиш имкониятини беради. 
Илмий назария – бу маълум бир ходисалар йиғиндисини тушунтириб 
берувчи ва илгари сурилган барча қонуниятларни асословчи ва шу сохада 
очилган қонунларни ягона бир асосга бирлаштирувчи билимлар тизимидир. 
Масалан: нисбийлик назарияси, квант назарияси, давлат ва хуқуқ назарияси 
ва х.к. 
Илмий назариянинг асосий белгиларига қуйидагилар киради: 

---

97 
Илмий назария-маълум бир предмет ёки жуда аниқ ва органик тарзда 
бир-бирига боғланган ходисалар гурухи ҳақидаги билимлардир; 
Назариянинг асосий белгиси сифатида далилларнинг маълум 
йиғиндисини тушунтириш, уни оддий тарзда тасвирлаш эмас, балки ундаги 
қонуниятларнинг кечиши ва ривожланишини очиб бериш хисобланади; 
Назария башорат қилиш кучига эга бўлиши, жараёнларнинг кечишини 
олдиндан айтиб бериши керак; 
Ривожланган назарияда унинг барча бош қонуниятлари ягона бир 
муқаддимага бирлаштирилиши, ягона асосга эга бўлиши керак. 
Назария таркибига кирувчи барча қонуниятлар асосланини керак. 
Илмий назариянинг структураси назариянинг асосидан, унинг якуни 
ҳисобланган қонунлардан, назариянинг асосий мазмунини очиб берадиган 
тушунчалардан ва объектив борлиқ тасвири билан инсонлар олдида турган 
амалий вазифаларни бирлаштирувчи ғоядан ташкил топади. 
8.2.Назарий тадқиқотларнинг услублари.Таҳлил ва синтез. Дедукция 
ва индукция. 
 
Назарий услублар (услублар-операции) 
Назарий услуб-операциялар ҳам илмий тадқиқотда, ҳам амалий 
фаолиятда кенг кўламда қўлланилади. 
Назарий услублар – операциялар асосий фикрлаш операциялари бўйича 
аниқланади (кўриб чиқилади), улар қуйидагилардан иборат: таҳлил ва синтез, 
қиёслаш, 
абстрактлаштириш 
(мавҳумлаш) 
ва 
конкретлаштириш, 
умумлаштириш, формаллаш, индукция ва дедукция, идеаллаштириш, 
аналогия, моделлаш, хаёлий эксперимент. 
Таҳлил 
Бу тадқиқ этилаётган нарса(ҳодиса)ни қисмларга ажратиш, ҳодиса, 
жараён ёки ҳодисалар, жараёнлар муносабатини ажратиб кўрсатишдир. 
Таҳлил амалиётлари ҳар қандай илмий тадқиқотга органик таркибий қисм 

---

98 
бўлиб киради ва одатда тадқиқотчи ўрганилаётган объектнинг қисмларга 
ажратилмаган баёнидан унинг қурилиши, таркиби, хоссалари ва белгиларини 
аниқлашга ўтганидаги биринчи фазасини ҳосил қилади. 
Бирдан бир ҳодиса ва жараённи кўп жиҳатларига кўра таҳлилдан 
ўтказиш мумкин. Ҳодисанинг ҳар томонлама таҳлили уни чуқурроқ кўриб 
чиқиш имконини беради. 
Синтез. Предметнинг турли элементлари, жиҳатларининг ягона 
яхлитликка (тизимга) бирикиши. Синтез – шунчаки жамланиш эмас, балки 
маъносига 
кўра 
бирикишдан 
иборат. 
Агар 
ҳодисалар 
шунчаки 
бирлаштирилса, улар орасида алоқалар тизими юзага келмай, фақат алоҳида 
фактларнинг бетартиб йиғиндиси бўлади, ҳолос. Синтез ўзи узвий боғлиқ 
бўлган таҳлилга қарама-қаршидир. Синтез билиш операцияси сифатида 
назарий тадқиқотнинг турли функцияларида иштирок этади. Тушунчалар 
ҳосил бўлишига оид ҳар қандай жараён таҳлил ва синтез жараёнлари 
бирлигига асосланади. У ёки бу тадқиқот жараёнида олинадиган эмпирик 
маълумотлар уларни назарий умумлаштиришда синтезланади. Назарий 
илмий билишда синтез бир фан соҳасига оид назарияларни ўзаро боғловчи, 
шунингдек рақобатчи назарияларни бирлаштириш функциясида келади 
(масалан, физикада корпускуляр ва тўлқинли тасаввурлар синтези). 
Синтез эмпирик тадқиқотда ҳам муҳим ўрин тутади. 
Тадқиқотчида таҳлил қилиш имконияти кучлироқ ривожланган бўлса, у 
деталларнинг ҳодисадаги ягона ва яхлит нарса сифатидаги ўрнини топа 
олмай қолиши хавфи юзага келади. Синтез устуворлиги эса юзакиликка олиб 
келиб, тадқиқот учун муҳим, ҳодисани ягона, яхлит тарзда тушуниш учун 
катта аҳамиятга эга бўлиши мумкин бўлган тафсилотлар кўринмай ўтказиб 
юборилишига олиб келади. 
Қиёслаш
Ушбу билиш операцияси, объектларнинг ўхшашлиги ёки фарқланиши 
тўғрисидаги мулоҳазалар асосида ётади. Қиёслаш ёрдамида объектларнинг 
миқдор ва сифат таърифлари аниқланади, уларнинг таснифи, тартибга 

---

99 
солиниши ва баҳоланиши амалга оширилади. Қиёслаш бу бир нарсани 
бошқасига солиштиришдир. Бунда объектлар орасидаги эҳтимолий 
муносабатларни белгилаб берадиган қиёслаш асослари, ёки белгилари муҳим 
ўрин тутади. 
Қиёслаш фақат тоифани ҳосил қилган бир турдаги объектлар 
йиғиндиси ичидагина маънога эга бўлади. Объектларни у ёки бу тоифада 
қиёслаш ушбу кўриб чиқиш учун муҳим ҳисобланган тамойиллар бўйича 
амалга оширилади. Бунда бир белгисига кўра қиёсланувчан объектларни 
бошқа белгиси бўйича қиёслаш мумкин эмас. Белгилар нақадар аниқроқ 
баҳоланган бўлса, ҳодисаларни асослироқ қиёслаш эҳтимоли юқори бўлади. 
Ҳар қандай қиёслаш учун ҳодисаларда қиёслашнинг тегишли белгиларини 
ажратиб олиш талаб этилгани сабабли қиёслашнинг доимий таркибий қисми 
таҳлил бўлиб келади. Қиёслаш ҳодисалар ўртасидаги муайян муносабатларни 
ўрнатиш бўлгани сабабли қиёслаш давомида синтез ҳам қўлланиши табиий 
ҳол. 
Мавҳумлаш 
Фикрий операциялардан бири бўлиб, объектнинг соф кўринишини 
алоҳида жиҳатлари, хоссалари ва ҳолатларини хаёлан ажратиб олиш ва 
мустақил кўриб чиқиш объектига айлантириш имконини берадиган хаёлий 
операциялардан ҳисобланади. Мавҳумлаш тушунчаларни ҳосил қилиш ва 
умумлаштириш жараёнлари асосида ётади. 
Мавҳумлаш объектнинг ўз-ўзича ва ундан мустақил тарзда мавжуд 
бўлмайдиган хоссаларини ажратиб олишдан иборат. Бу каби ажратишни 
фақат хаёлда – мавҳум тарзда амалга ошириш мумкин. Масалан, геометрик 
жисм ўз-ўзича реал мавжуд бўла олмайди ва жисмдан ажралиб кета олмайди. 
Аммо мавҳумлаш туфайли хаёлан ажратилиб, масалан, чизма ёрдамида қайд 
этилади ва ўз алоҳида хоссаларида мустақил равишда кўриб чиқилади. 
Мавҳумлашнинг асосий функцияларидан бири баъзи муайян объектлар 
кўплигининг умумий хоссаларини ажратиб олиб, бу хоссаларни, масалан, 
тушунчалар воситасида қайд этишдан иборат бўлади. 

---

100 
Назарий услуб-ҳаракатларга илмий назарияларни қуришнинг икки 
услуби тегишли ҳисобланади: дедуктив ва индуктив. 
Дедуктив услуб
Дедуктив услуб (синоними – аксиоматик услуб) – илмий назарияларни 
қуриш усули бўлиб, бунда унинг асосидан мазкур назария(теорема)нинг 
барча қолган қоидалари соф мантиқий йўл билан далиллар ёрдамида чиқариб 
олинадиган баъзи аксиоманинг бошланғич қоидалар (постулатлар)и асос 
вазифасини бажаради. Назариянинг аксиоматик услуб асосида қурилиши 
одатда дедуктив услуб деб номланади. Дедуктив назарияларга оид барча 
тушунчалар, бошланғич тушунчаларнинг (масалан, геометрияда ана шундай 
тушунчалар: нуқта, тўғри чизиқ ва юза кабилар ҳисобланади) қайд этилган 
миқдоридан ташқари, уларни илгарироқ киритилган тушунчалар орқали 
ифодалайдиган таърифлар ёрдамида киритиладилар. Дедуктив назариянинг 
классик намунаси сифатида Евклид геометриясини кўрсатиш мумкин. 
Дедуктив услуб ёрдамида математика, математик мантиқ, назарий 
физикаларда назариялар қурилади. 
Индуктив-дедуктив услуб 
Услуб адабиётларда ўз номига эга эмас, бироқ у сўзсиз мавжуд, чунки 
юқорида номи келтирилганлардан бошқа барча фанларда назариялар 
индуктив-дедуктив номини олган услуб бўйича қуриладилар: аввалига 
эмпирик базис йиғилиб, сўнг унинг асосида назарий умумлашмалар 
(индукция) қилинади ва улар моҳияти бўйича муайян тартибда намоён 
бўлиши мумкин - масалан, эмпирик қонунлар ва назарий қонунлардан 
олинган умумлашмалар дедукция томонидан қамраб олинадиган барча 
объектлар ва ҳодисаларга ёйилиши мумкин.
Индуктив-дедуктив услуб ёрдамида табиат, жамият ва инсон 
тўғрисидаги фанларнинг кўплаб назариялари қурилади: физика, кимё, 
биология, геология, география, псиҳология, педагогика ва ҳ.к