Ўзбекистон республикаси олий ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент молия институти

66 
5-МАВУЗУ: ИЛМИЙ БИЛИШНИНГ МЕТОДОЛОГИК АСОСЛАРИ.
 
5.1.Илмий билишнинг назарий поғонаси. 
5.2.Назарий тадқиқотларнинг биринчи босқичи. 
5.3.Назарий тадқиқотларнинг иккинчи босқичи. 
5.4.Назарий тадқиқотларнинг учинчи босқичи. 
Таянч сўз ва иборалар: Илмий билиш, умумийлик, абстраклик, 
конкретлаштириш, илмий тамойил, идеаллаштириш, илмий тахмин, назарий 
тадқиқот, фикрий тажриба, тизимлилик, эмперик билиш, генерализация.
 
5.1. Илмий билишнинг назарий поғонаси. 
Илмий билишнинг назарий даражаси эмперик билиш даражаси билан 
диалектик ўзаро боғланишда бўлиб, у нисбий мустақилликка ва фақат ўзига 
тегишли бўлган билиш воситаларига эгадир. 
Унинг хусусиятларига қуйидагилар киради: 
1. Унинг умумийлиги ва абстрактлиги. Агар эмперик қонунлар 
маълум гурухни ташкил этган кўпгина алоҳидаги ходисаларни таърифлаб 
берса, илмий назария бир қатор ана шундай қонунларни, яъни ўрганилаётган 
ходисаларнинг маълум соҳасини ўз ичига олади. Ўзининг умумийлиги билан 
илмий билимлар нафақат очилган ва кузатилаётган ходисаларга, балки ҳали 
очилмаган ва кузатилмаган ходисаларга хам тегишлидир. 
2. Тизимлилик. Агар алоҳида олинган эмперик далиллар эмперик 
билимларни йиғиндисини ўзгартирмаган холда ҳам қабул қилиниши ва рад 
этилиши мумкин бўлса, назарий билимларнинг алоҳида элементларини 
ўзгартириш тизимни бир йўла ўзгартиришсиз амалга ошмайди. 
3. Унинг фалсафа фанига яқинлиги. Лекин илмий назарий билим 
фалсафадан фарқли ўлароқ кўпроқ илмий конкректликка эгадир.
4. Назарий билим борлиқ ҳақида эмперик билимга қараганда кўпроқ 
тасвирни бера олади. 

---

67 
5. Назарий билим бирликдан умумийликка томон харакатланувчи, 
эмперик билимдан фарқли равишда бошланғич ва умумий абстракликдан 
хулосавий конкретликка ва бирликка томон харакат қилади, у дедуктив 
тузилмага эгадир. 
Илмий билимнинг назарий асоси илмий назарияни дедуктив тарзда 
қуриш учун бошланғич хисобланган умумий билимлардан ташкил топади. 
Назарияни қуриш учун авваламбор геометриянинг акциомалари каби 
дедукциянинг асоси бўлиб хизмат қилувчи умумий тушунчалар, таълимлар 
ва тахминларни қидириб топиш керак.