Ўзбекистон республикаси олий ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент молия институти

4.3. Эмперик –назарий тадқиқот методлари. 
Ушбу методларга таҳлил, синтез, индукция, дедукция, моделлаштириш 
усуллари киради.

---

61 
Тахлил усулида тадқиқот объекти фикран ёки жисман таркибий 
қисмларга ажратиб ўрганилади. Бунда объектнинг айрим томонларининг 
мохияти уларнинг боғлиқлиги ва ўзаро таъсири асосида ўрганилади.
Синтез эса – объектни яхлит, бир бутун сифатида қисмларининг 
бирлиги ва ўзаро боғлиқлиги асосида ўрганади. Синтез тахлил қилингандан 
кейин мураккаб тузимларни ўрганишда қўлланилади. Тахлил ва синтез бир-
бирига боғлиқ методларидир, улар бир-бирини тўлдиради.
Тахлил ва синтезнинг эмперик, гуманитар-назарий ва тузилмали-
генетик усуллари мавжуд. Эмперик тахлил ва синтез объектлар билан юзаки 
танишишга ёрдам беради. Бунда объектнинг айрим қисмлари ажратилади, 
уларнинг хусусиятлари аниқланади, оддий ўлчашлар ва умумий юзасидаги 
нарсалар қайд қилинади. Бу усул тадқиқот объектини ўрганишга имкон 
беради, лекин, унинг моҳиятини очиб беришга камлик қилади. Объектнинг 
моҳиятини ўрганиш учун гуманитар-назарий тахлил ва синтез ишлатилади. 
Объектнинг моҳиятига чуқурроқ кириб боришда эса тузилмавий-генетик 
тахлил ва синтез қўл келади. Бунда тадқиқот объекти моҳиятининг барча 
томонларига таъсир кўрсатувчи асосий ва энг мухим усуллар ажратилади.
Дедукция ва индукция тадқиқот объектини ўрганишда ва мантиқий 
хулосалар чиқаришда ўзига хос тахлил ва синтез хисобланади.
Дедукция умумийдан хусусийга бўлган мантиқий хулосаларга 
асосланади. У математика ва механиканинг қонунларини яратишда 
қўлланилади. Индукция дедукцияга қарама-қарши бўлиб, мантиқий 
хулосалар хусусийдан умумийга томон амалга оширилади. Бу икки усуллар 
ҳам бир-бири билан боғлиқ ва бир-бирини тўлдиради. Индукция тахминий 
билимлар беради, дедукция эса, янги, аниқ ва тўғри билимларни эгаллашга 
замин яратади.
Моделлаштириш усулида тадқиқот объектининг асосий хоссалари 
сунъий система, яъни моделда ўрганилади. Модел объект билан кўп 
жихатдан ўхшаш бўлади, улар орасида деярли фарқ бўлмайди.
Моделлаштиришнинг тузилмаси қуйидагичадир:

---

62 
 
Масаланинг қўйилиши 
 
Моделлаштиришни яратиш ва танлаш 
 
Моделлаштиришни ўрганиш 
 
Модел бўйича олинган билимларни оригиналга кўчириш. 
Гепотетик усул – гипотезани ишлаб чиқишга асосланади. У амалий 
фанлар учун асосий метод хисобланади, илмий экспериментда қўлланилади.
Тарихий метод – объектнинг туғилишини, шаклланиши ва 
ривожланишини хронологик кетма-кетликда ўрганишга асосланган. Техник 
сохаларда кам қўлланилади. 
Идеаллаштириш деб – амалий жиҳатдан мавжуд бўла олмайдиган 
объектларни фикран хаёлда қуриш жараёнига айтилади.Унинг мақсади реал 
объектларни уларга тегишли бўлган хоссалардан хаёлан махрум қилиш ва 
гипотетик хоссалар билан тўлдиришдар. Ҳар қандай идеаллаштириш фақат 
маълум бир чегарада амалга оширилиши мумкин.