Toshkent kimyo-texnologiya institiuti "tasdiqlayman"

Nutq  uslublarini “Idrok xaritasi” asosida tasvirlaymiz. 

 

Nutq uslublari

Rasmiy uslub

Ilmiy uslub

Og'zaki

Yozma

Tezis

Referat

Dissertatsiya

Ilmiy maqola

Kurs ishi

Annotatsiya

Monografiya

So'zlashuv uslubi 

Publisistik uslub

Badiiy uslub

Lirik

Epik 

Dramatik

She'r

Roman

Qissa

Hikoya 

Drama

Tragediya

Komediya

Reportaj

Ocherk

Felyeton

Intervyu

Ommabop maqola

Adabiy til 

Sheva

Vulgarizm

Argo

Jargon

Varvarizm

Rasmiy anjuman,

yig'ilish nutqi

Ish hujjatlari

Ariza

Ishonchnoma

Tarjimayi hol

Tabriknoma

Idrok xaritasi

 

 

Badiiy  uslub.  Til  materialini  qamrab  olish  imkoniyatining  kengligi,  umumxalq  tilida 

mavjud  bo‘lgan  barcha  lug‘aviy  birliklarning  hamda  boshqa  vazifaviy  uslub  unsurlarining 

---

122 

 

ishtirok  etaverishi  va  ularning  muhim  bir  vazifaga  -  estetik  vazifani  bajarishga  xizmat 

qilishini badiiy nutq uslubining o‘ziga xos xususiyati deb qarash kerak bo‘ladi. 

Badiiy nutq uslubining o‘ziga xos lug‘aviy va grammatik xususiyatlari mavjud. 

Lug‘aviy birliklardan tashqari frazeologik birliklarning faol va keng ravishda ishlatilishi 

ham badiiy nutq uslubining asosiy belgilaridandir. 

 

Badiiy uslubning asosiy  xususiyatlarini klaster asosida  tahlil  qilamiz. 

 

KLASSIK  KLASTER”  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

BADIIY 

USLUB 

Vazifasi 

Badiiy tasvir 

va ifoda 

vositalari 

Sintaktik 

xususiyati 

Imkoni‐

yatlari 

Ekspres‐

siv 

  Kasb‐hunar 

so‘zlar   

Buyruq

gap

Rasmiy 

uslub 

Ilmiy 

uslub 

Publitsis‐

tik uslub 

Jonlan‐

tirish 

Darak 

gap 

So‘roq 

gap 

Undov 

gap 

So‘zlashuv 

uslubi 

Sheva 

Eskirgan 

so‘z 

Kommu‐

nikativ 

Frazeo‐

logizm 

Leksik 

xususiyati 

Mubola‐

g‘a 

Sifatlash 

O‘xsha‐

tish 

---

123 

 

 

RAQAMLANGAN KLASTER     

 

 

 

Badiiy  uslubning  grammatik  xususiyatlariga  nazar  tashlasak,  grammatik  shaklning 

barcha  ko‘rinishlari  -  sheva  va  tarixiy  variantlari  ham  asarning  mavzu  talabi  bilan 

qo‘llanaveradi. Masalan: 

Dunyo bo‘ldi chamanim manim, 

O‘zbekiston vatanim manim. 

Badiiy  uslub  sintaktik  xususiyatlari  bilan  ham  boshqa  uslublardan  farqlanadi.  Badiiy 

nutq uslubida darak, so‘roq, buyruq gaplar matn sintaksisining ajralmas qismini tashkil qiladi. 

Undov  gaplar  ham  badiiy  nutq  uslubi  uchun  xarakterlidir.  Ular  kitobxonga  estetik  ta’sir 

o‘tkazishda yozuvchi qo‘lida kuchli qurol hisoblanadi. 

Badiiy  uslub    o‘zbek    tili  vazifaviy  uslublari  orasida  o‘ziga  xos    mavqega  ega  bo‘lib, 

ayni  paytda  o‘zining  alohida  me’yorlariga  ham  ega.  Til  materialini  qamrab  olish 

imkoniyatining kengligi, umumxalq tilida mavjud bo‘lgan barcha lingvistik birliklarning, shu 

bilan  birga,  boshqa  vazifaviy  uslublarga  xos  bo‘lgan  elementlarning  ham  ishlatilaverishi  va 

ularning  muhim  bir  vazifaga  –  badiiy-estetik  vazifani  bajarishga  xizmat  qilishi  badiiy 

uslubning  asosiy  xususiyati  hisoblanadi.  Badiiy  uslubda  adabiy    tilning    barcha 

imkoniyatlarini      o‘z  ichiga  olish    bilan  birga,  o‘zbek  shevalariga,    kasb-hunarga  oid  leksik  

birliklar, bugungi kundalik  iste’moldan chiqib ketgan  tarixiy so‘zlar ham  personajlar nutqi 

orqali  ishlatilaveradi.  Badiiy  uslubdan  boshqa  barcha  uslublar    ijtimoiy  hayotning  ma’lum 

sohasi  doirasida    chegaralangan.    Badiiy  uslub  ulardan    farqli  ravishda,  inson  amaliy  

hayotining barcha  tomonlarini  qamrab oladi. 

Shuning uchun  unda  ilmiy uslubning ham,  publitsistik uslubning ham, so‘zlashuv va 

rasmiy uslubning ham  elementlari namoyon  bo‘laveradi.  

  Shuningdek, badiiy uslubda, xususan poetik nutqda hozirgi adabiy orfografik me’yor 

talablariga  muvofiq  kelmaydigan    qaro,  yamon,  yaro,  oshno,  talosh    singari  so‘zlar  ham 

ishlatilaveradi.  

Badiiy  nutq  uslubida  til  obraz,  xarakter  va  manzaralar  yaratish  vositasi  bo‘lib  xizmat 

qiladi. Bu uslub o‘zining obrazliligi bilan adabiy tilning boshqa uslublaridan ajralib turadi.  

 

---

124