Реферат мавзу: «Банклар, уларнинг турлари ва кредит тизимидаги роли»

"Норезидент банк" - хорижий давлатлар ҳудудида рўйхатга олинган 
банк. 
Чет эл капитали иштирокидаги банк" - чет эллик инвесторларнинг 
иштироки устав капитали умумий суммасининг камида 30 фоизини ташкил 
этадиган банк. Бунда, чет эллик инвесторларидан бири юридик шахс бўлиши 
лозим. Бундай банкнинг устав капиталини шакллантиришда резидентлар ва 

---

6 
норезидентлар, жисмоний ва юридик шахслар, шунингдек норезидент 
банклар иштирок этиши мумкин.
"Хусусий банк" - устав капиталида муассис-жисмоний шахсларнинг 
улуши камида 50 фоизни ташкил этадиган банк, устав капиталининг қолган 
қисми нодавлат юридик шахсларга тегишли бўлиши мумкин. 
"Шўъба банки" - устав капитали тўлалигича норезидент банк 
томонидан тўланадиган банк. 
Банк акциядори" - банк акцияларига эга бўлган юридик ёки жисмоний 
шахс. 
Банкнинг бошқарув органлари қуйидагилар ҳисобланади: 
акциядорлар умумий йиғилиши;
банк Кенгаши (кузатув кенгаши);
банк Бошқаруви. 
Акциядорлар 
умумий 
йијилиши 
банкнинг 
олий 
бошқарув 
органи 
ҳисобланади. 
Акциядорлар 
умумий 
йиғилишининг 
вазифалари 
ва 
ваколатлари қонунчилик ва банк устави билан тартибга солинади. 
Қонунчиликка кўра акциядорлар умумий йиғилишининг мутлақ 
ваколатига 
кирувчи 
масалалар 
банк 
Кенгаши 
ёки 
Бошқарувига 
топширилмайди. 
Кредит – бўш турган пул маблағларини ссуда фонди шаклида 
тўпланган ва уларни такрор ишлаб чиқариш эҳтиёжлари учун қарзга бериш.
Фоиз нормаси (ставкаси) – фоиз ёки фоизли даромаднинг қарзга 
берилган пул суммасига нисбатининг фоизда ифодаланиши.
Банклар – кредит муносабатларига хизмат қилиб, кредит тизимининг 
негизини ташкил қилувчи махсус муассасалар. 
Банк операциялари – маблағларни жалб қилиш 
ва 
уларни 
жойлаштириш бўйича амалга ошириладиган операциялар. 
Банк фойдаси (маржа) – олинган ва тўланган фоиз суммалари 
ўртасидаги фарқ. 
Банк фойда нормаси – банк соф фойдасининг унинг ўз капиталига 
нисбатининг фоиздаги ифодаси. 
Кредит бўш турган пул маблағларини ссуда фонди шаклида тўплаш ва 
уларни такрор ишлаб чиқариш эҳтиёжлари учун маълум муддатга ҳақ тўлаш 
ва қайтариб бериш шарти билан қарзга бериш жараёнини ифодалайди. 
Пул шаклидаги капитал ссуда капитали дейилса, унинг ҳаракати 
кредитнинг мазмунини ташкил қилади. Кредит муносабатлари икки субъект 
ўртасида, пул эгаси, яъни қарз берувчи ва қарз олувчи ўртасида юзага келади. 

---

7 
Турли хил корхоналар (фирма)лар, ташкилотлар, давлат ва унинг 
муассасалари ҳамда аҳолининг кенг қатлами кредит муносабатларининг 
субектлари ҳисобланади. Санаб ўтилган субектларнинг айнан ҳар бири бир 
вактнинг ўзида ҳам қарз олувчи ҳам қарз берувчи ўрнида чиқиши мумкин.
Кредит муносабатларининг обекти жамиятда вақтинча бўш турган пул 
маблағларидир. Такрор ишлаб чиқариш жараёнида товарлар, иқтисодий 
ресурслар 
ва 
пул 
маблағларининг 
доиравий 
айланиши 
кредит 
муносабатларининг мавжуд бўлишини тақазо қилади. 
Шу билан бирга доиравий айланиш жараёнида муқаррар суръатда 
вақтинча бўш турадиган пул маблағлари ва бошқа пул ресурслари кредит 
маблағларининг манбаини ташкил қилади. 
Кредит ресурсларининг асосий манбалари қўйидагилардан иборат: 
корхоналарнинг банкдаги ҳисобларидаги амортизация ажратмалари; 
маҳсулот сотишдан тушган пул маблағлари; 
корхоналарнинг ишлаб чиқариш, фан ва техникани ривожлантириш 
фондлари, моддий рағбатлантириш фондлари; 
корхоналар фойдаси. Улар давлат бюджети ва кредит тизими билан 
ҳисоб-китоб қилингунча, шунингдек унинг тегишли қисми корхона 
эҳтиёжлари учун фойдалангунча банкдаги ҳисобларида сақланади; 
банкдаги бюджет муассасалари, касаба уюшмалари ва бошқа 
ижтимоий ташкилотларнинг жорий пул ресурслари; 
аҳолининг бўш пул маблағлари.
Такрор ишлаб чиқариш жараёнида вактинча бўш пул ресурслари ҳосил 
бўлиши билан бир вақтда, иқтисодиётнинг айрим бўғинлари ва соҳаларида 
қўшимча пул маблағларига эҳтиёж пайдо бўлади. 
Аввало кредит қайта тақсимлаш вазивасини бажаради. Унинг ёрдамида 
корхоналар, давлат ва аҳолининг бўш пул маблағлари, ссуда фонди шаклида 
тўпланиб, кейин бу маблағлар кредит механизми орқали халқ хўжалик 
тармоқлари эҳтиёжларини ҳисобга олиб қайта тақсимланади. Шу орқали 
кредит ишлаб чиқариш жараёнининг узлуксизлигини таъминлашга хизмат 
қилади. 
Иккинчидан, кредит пулга тенглаштирилган тўлов воситаларини 
(вексел, чек, сертификат ва хоказо) юзага чиқариб, уларни хўжалик 
амалиётига жорий этиш вазифасини бажаради.
Учинчидан, кредит нақд пуллар ўрнига кредит пуллар (банкнот ва 
ҳисоб тўловларини) ривожлантириш ва пул муомаласини жадаллаштириш 
билан муомала ҳаражатини тежаш вазифасини бажаради. 

---

8 
Тўртинчидан, кредитнинг муҳим вазифаси капитал тўпланиши ва 
марказлашиши 
жадаллаштириш 
ҳисобланади. 
Кредит 
алоҳида 
корхоналарнинг ҳиссадорлик жамиятига айланиши, янги фирмаларнинг 
вужудга келиши ва трансмиллий компаниялар (ТМК) ташкил топишнинг 
муҳим омилларидан бири сифатида чиқади. 
Олтинчидан, кредит ўз муассасалари орқали иқтисодий субектлар 
фаолияти устидан назорат қилиш вазифасини бажаради. 
Ниҳоят, кредит Бешинчидан, кредит ссуда фондининг ҳаракати (қарз 
бериш ва қарзни ундириш) орқали иқтисодий ўсишни рағбатлантириш 
вазифасини бажаради. 
нинг ўзига хос вазифаси иқтисодиётнинг тартибга солиш ҳисобланади. 
Бунда кредит учун фоиз ставкаларини табақалаштириш, давлат томонидан 
кафолатлар ва имтиёзлар бериш каби усуллардан фойдаланилади. Кредит бир 
қанча турларда амалга оширилади. 
Тарихий тараққиёт давомида кредитнинг икки шакли пул ва натура 
шаклидан фойдаланиб келинган. Ҳозирги вақтда мамлакат ички обороти пул 
кредитидан кўпроқ фойдаланилиб келинган, у банк, тижорат, давлат, 
истеъмолчилик ва хўжаликлараро ва халқаро кредит шаклларини олади 
Банк кредити – кредитнинг асосий ва етакчи шакли сифатида чиқади у 
пул эгалари – банклар ва махсус кредит муассасалари томонидан қарз 
олувчиларга (тадбиркорлар, давлат, уй хўжалиги) пул ссудалари шаклида 
берилади. Банк кредити йўналиши, муддати ва кредит битимлари суммаси 
бўйича чекланмайди. Унинг фойдаланиш соҳаси ҳам жуда кенг, товар 
муомаласидан тортиб капитал жамғаришгача хизмат қилади. 
Хўжаликлараро кредит бир корхона (муассаса) томонидан иккинчисига 
берилади ва уларнинг капитал қурилиш, қишлоқ хўжалик соҳаларидаги 
муносабатларига, шунингдек, ички хўжалик ҳисоби бўғинлари билан 
муносабатларига хизмат қилади. 
Тижорат кредити – бу корхоналар, бирлашмалар ва бошқа хўжалик 
юритувчи субъектларнинг бир-бирига берадиган кредитларидир. Тижорат 
кредити, аввало, тўловни кечиктириш йўли билан товар шаклида берилади. 
Истеъмолчилик кредити – хусусий шахсларга, ҳаммадан аввало, узоқ 
муддат фойдаланадиган истеъмолчилик товарлари (мебел, автомобил, 
телевизор ва бошқалар) сотиб олиш учун маълум муддатга берилади. У 
чакана савдо магазинлари орқали товарларни ҳақини кечиктириб тўлаш 
билан сотиш шаклида ёки истеъмолчилик мақсадларида банк ссудалари 
бериш 
шаклида 
амалга 
оширилади. 
Истеъмолчилик 
кредитидан 
фойдаланганлик учун анча юқори фоиз ундирилади. 

---

9 
Ипотека кредити – кўчмас мулклар ( ер, бино) ҳисобига узоқ муддатли 
ссудалар шаклида берилади. Бундай ссудалар бериш воситаси банклар ва 
корхоналар томонидан чиқариладиган ипотека облигациялари ҳисобланади. 
Давлат кредити – кредит муносабатларининг ўзига хос шакли бўлиб, 
бунда давлат пул маблағлари қарздори, аҳоли ва хусусий бизнес эса 
кредиторлари бўлиб чиқади. Давлат кредити маблағлари манбаи бўлиб, 
давлат қарз облигациялари хизмат қилади. Давлат кредитининг бундай 
шаклида, аввало давлат бюджети камомадини қоплаш учун фойдаланилади.
Халқаро кредит – ссуда капиталининг халқаро иқтисодий муносабатлар 
соҳасидаги ҳаракатини намойиш қилади. Халқаро кредит товар ёки пул 
(валюта) шаклида берилади. Кредитор ва қарз олувчилар банклар, хусусий 
фирмалар, давлат, халқаро ва минтақавий ташкилотлар ҳисобланади.
Кредит бериш бир қатор принсипларга асосланади. Булар қўйидагилар: 
ссуда беришнинг мақсадли ҳарактери, кредитнинг расмийлаштирилган 
муддатда 
қайтаришлиги, 
ссуданинг 
моддий 
таъминланганлиги 
ва 
тўловлилиги. 
Қарзга берилган ссуданинг албатта қайтариб берилиши, ундан 
фойдаланилганлиги учун олинган фойдадан ссуда фоизини тўлаш зарурати 
корхоналарни хўжалик юритишнинг энг самарали усулларини излаб топишга 
ундайди. 
Қарзга берилган пул ҳисобига олинадиган даромад фоиз ёки фоизли 
даромад дейилади. Шу даромад (фоиз)нинг қарзга берилган пул суммасига 
нисбатининг фоизда ифодаланиши фоиз ставкаси ёки фоиз нормасини
ташкил қилади. 
р 
р = ----- х 100. 
кссуда 
бу ерда, р - фоиз нормаси,
р – фоиз суммаси, 
кссуда – қарзга берилган пул (капитал суммаси). 
Агар 100 минг сўм йилига 20 минг ссуда фоизи тўлаш шарти билан 
қарзга берилган бўлса, ссуда фоизи нормаси 20 % ни ташкил қилади. 
Банклар кредит муносабатларига хизмат қилиб, кредитнинг ҳар хил 
шаклларини ўз ичига олиб, кредит муассасаларининг асосини ташкил 
қилади. 
Банклар тизими одатда икки босқичли бўлиб, ўз ичига марказий 
(емиссион) банк ва тижорат (депозитли) банкларнинг тармоқ отган 
шаҳобчаларини олади. «Марказий банк бошчилигида ҳамда кенг тармоқли 

---

10 
мустақил тижорат ва хусусий банклар икки босқичли банк тизимини вужудга 
келтириш устувор йўналишлардан ҳисобланади». 
Давлат банки мамлакат пул-кредит тизимининг марказлашган тартибда 
бошқаради ва давлатнинг ягона кредит сиёсатини амалга оширади. 
Давлат банки (1), марказий банк (2), банкирлар банки (3) ва ижтимоий 
банк ҳисобланади. Бунинг мазмуни шундан иборатки, биринчидан, кўпчилик 
мамлакатларда давлат банки ягона марказий банкдан иборат бўлиб, у 
ўтказадиган сиёсат тартиблари юқори давлат органлари томонидан 
ўрнатилади. 
Иккинчидан, марказий банк банклар ва жамғарма муассасаларидан 
қўйидагиларни қабул қиилб, уларга кредит беради. Хусусан шу сабабга кўра 
марказий банк «банкирлар банки» дейилади. 
Учинчидан, марказий банк фақат фойда олишга интилиб фаолият 
қилмайди, давлатнинг бутун иқтисодиёт ҳолатини яхшилаш сиёсатини 
амалга оширади ва ижтимоий сиёсатини амалга оширишга кўмаклашади. 
Марказий банк кўплаб хилма-хил вазифаларни бажаради: 
Биринчидан, бошқа банк муассасаларининг мажбурий эҳтиёжларини 
сақлайди. Бу эҳтиёжлар пул таклифини бошқариш учун хал қилувчи 
аҳамиятга эга бўлади. Марказий банк мамлакатнинг расмий олтин – валюта 
эҳтиёжларини сақлаш вазифасини ҳам бажаради. 
Иккинчидан, 
чекларни 
қайд 
(инкасация) 
қилиш 
мехнизмини 
таъминлайди ва банклараро ҳисоб-китобларни амалга оширади, уларга 
кредитлар беради. 
Учинчидан, давлатнинг монетор сиёсатини амалга оширади. 
Тўртинчидан, барча банклар фаолиятини уйғунлаштиради ва улар 
устидан назорат қилади. 
Бешинчидан, халқаро валюта бозорларида миллий валюталарни 
айирбошлайди. 
Олтинчидан, пул таклифи устидан назорат қилиш маъсулиятини олади, 
муомалага миллий валютани чиқаради. 
Иқтисодиётнинг эҳтиёжларига мос равишда пул муомаласини тартибга 
солади. 
Бозор иқтисодиётига ўтиш шароитида банклар ва корхоналар тенг 
ҳуқуқли шериклар сифатида чиқади. Кредит беришда фан-техника 
тараққиётини жадаллаштиришни, ишлаб чиқаришни ривожлан-тиришнинг 
янги сифат даражасига эришишни таъминлайдиган тадбирларга устунлик 
берилади.

---

11 
Банклар ўз тасарруфидаги ресурслардан фойдаланиш самарадорлиги 
учун моддий жиҳатдан маъсул ҳисобланади ва шу сабабали кредит-пул 
операциялари 
кўпроқ 
уларнинг 
иқтисодий 
фойдалилигига 
ва 
самарадорлигига қараб белгиланади. 
Тижорат банклари ўзларининг хўжалик мавқеига кўра аксионерлик 
типидаги муассасалар ҳисобланади. Ҳуқуқий мавқеига кўра, фаолиятнинг 
бирор-бир турига хизмат кўрсатувчи, ихтисослашган ёки миллий банк 
бўлиши мумкин. 
Тижорат банклар саноат-савдо ва бошқа хил корхоналарнинг омонат 
тарзида жалб этилган пул маблағлари ҳисобидан кредитлайди, корхоналар 
ўртасида ҳисоб-китобни амалга оширади, шунингдек воситачилик ва валюта 
операциялари билан шуғулланади. 
Ўзбекистон Республикасининг «Банклар ва банк фаолияти тўғрисидаги 
қонуни»да айтилишича, тижорат банклари ва аксияли пай асосида ташкил 
топган хусусий банклар бўладилар, улар «Кредит ҳисоб-китоб ва ўзга хил 
банк хизматини кўрсатадилар». Тижорат банклар фаолиятининг асосий 
мақсади фойда чиқариб олишни кўзда тутади. Тижорат банклари 
даромадининг манбаи мижозларнинг банк хизмати учун тўлови ва 
активлардан – заём, кредит, қимматли қоғозлардан олинадиган фоиз 
ҳисобланади. 
Ихтисослашган тижорат банклар – иқтисодиётнинг турли соҳаларида 
тижорат тамойилларида кредит-пул операцияларининг муайян турларини 
амалга оширади. Жумладан, бизнинг республикада саноат қурилиш банки, 
саноат, транспорт, алоқа ва моддий техника таъминоти соҳаларида, замин, 
ғалла, пахта банклар – агросаноат комплекси тармоқлари ва соҳаларида. 
Тадбиркор банки майда ва ўрта бизнес, кооператив ва якка тартибдаги 
меҳнат фаолияти соҳасида кредит-пул операцияларини амалга оширади. 
Халқ банки мамлакатда омонат ишларини ташкил этишни, нақд пулсиз 
ҳисоб-китоб қилишни ва аҳоли учун касса вазифасини амалга оширишни, 
аҳолига шахсий эҳтиёжларга кредит беришни ва шу каби операцияларни 
таъминлайди. 
Ташқи 
иқтисодий 
фаолият 
миллий 
банки 
экспорт, 
импорт 
операцияларини бевосита амалга оширувчи корхона ва муассасаларга кредит 
беради, қўшма корхоналарга кредит беришда қатнашади, йиғма валюта 
режасининг ижросини, валюта ресурсларидан тежаб фойдаланишини назорат 
қилади, шунингдек ташқи иқтисодий операцияларга оид ҳисоб-китобларни 
ташкил қилади ва амалга оширади. 

---

12 
Тижорат банклари тизимида тор ихтисослашиши бўйича инвестицион 
ва ипотека банкларининг ажратиб кўрсатиш лозим. 
Инвестицион банклар – махсус кредит муассасалари бўлиб, облегация 
ҳамда қарз мажбуриятлари турларини чиқариш йўли билан узоқ муддатли 
ссуда капиталини жалб қилади ва уларни мижозларга тақдим қилади. 
Инвестицион 
компаниялар, 
ўзларининг 
қимматли 
қоғозларини 
чиқариш йўли билан хуқуқий инвесторлар пул ресурсларини тўплайди ва 
уларни корхоналар аксия ва облигацияларига жойлаштиради. Бундай 
компаниялар тўлиқ инвесторлар манфаатларини ифодалайди ва уларнинг 
асосий мақсади қўйилган капитал ҳисобига фойда олиш ҳисобланади. 
Ипотека банклар – бу кўчмас мулк (ер ва иншоот) ҳисобига узоқ 
муддатли ссуда беришга ихтисослашган кредит муассасалар. Ипотека 
банкининг ресурслари ўзларининг ипотека облигациялари ҳисобига 
шаклланади. Олинган ссудадан уй-жой ва бошқа иншоотлар қуриш, 
корхоналарнинг 
ишлаб 
чиқариш 
қувватларини 
кенгайтириш 
учун 
фойдаланилади.
Барча тижорат банклари эҳтиёт (резерв) ларининг ҳажми ва таркиби 
бўйича марказий банк томонидан ўрнатиладиган маълум талабларга жавоб 
бериши зарур.
Бугунги кунда республика худудида мулкчиликнинг турли шаклидаги 
30 дан ортиқ тижорат ихтисослашган банклар ва уларнинг 3,7 мингдан 
кўпроқ филиаллари фаолият қилиб турибди. Шулардан учтаси (ташқи 
иқтисодий фаолият миллий банки, халқ банки ва «АСАКА» банк) давлат 
тасарруфидаги банк ҳисобланади. Улардан 22 та банк (73 %) аксионерлик 
жамияти, 8 таси (27 % ) масъулияти чекланган жамият шаклидадир. Шундан 
иккитаси қўшма банк ( «Ўт – банк» ва «Хусусийлаштириш банк») мавқеига 
эга. 
Ўзбекистонда 
тижорат 
банкларининг 
ривожланиши 
дастлаб 
иқтисодиётнинг алоҳида соҳаларига хизмат қиладиган ихтисослашган 
банклар ташкил этилишида бошланган бўлса, кейинчалик (1995 йилда) 
ихтисослашган кредит-молия муассасаларини ташкил этишга киришди. Шу 
асосда «Бизнес фонд», «Мадад» суғурта ва инвестиция компаниялари каби 
ихтисослашган молия-кредит муассасалари ташкил этилди.