Ijtimoiy fanlar

Individul  mobillik-individning  gorizontal  yoki  vertikal  chiziq  bo’yicha 
yuqoriga va pastga ko’chishi boshqalarga bog’liq bo’lmagan holda sodir bo’ladi. 
Guruhiy mobillikda ko’chishlar guruhiy,kollektiv holda sodir bo’ladi,u yoki bu 
strataning  sotsial  mavqei  o’zgaradi.M-n,  sotsialistik  revolyusiyadan  keyin 
xokimiyatdagi sinf o’z vakolatlarini yangi sinfga bo’shatib beradi.Bularga ilm-
fan revolyusiyalari,fuqarolar urushlari, to’ntarishlar,islohatlarni misol qilib olish 

---

mumkin.Individual 
mobillik 
omillariga 
kasbiy-prfessional 
zinapoyada 
ko’tarilish(malaka  oshirish  natijasida),  ta’lim  darajasi,ma’muriyatda  egallagan 
o’rni,ya’ni kasbiy karera bilan bo\liq bo’lgan omillar kiradi.Individual mobillik 
siyosiy  va  tadbirkorlik  faoliyati,armiyada,  va  boshqa  davlat  institutlaridagi 
faoliyati bilan ham bo\liq bo’lishi mumkin. Individual sotsial mobillik omillari-
oilaning 
ijtimoiy 
maqomi,millat,ta’lim 
darajasi,jismoniy 
va 
aqliy 
xususiyatlar,tashqi  ko’rinish,tarbiya,yashash  joyi  va  h.k.  Individual  sotsial 
mobillikning  yuqoriga  yo’naltirilgan  turining  eng  samarali  usuli-manfaatli 
nikohdir. 
Sotsiologiyada  yana  avlodlararo  va  avlodlar  ichidagi  sotsial  mobillik  ham 
farqlanadi.Avlodlararo mobillikda farzandlar o’z ota-onalaridan ko’ra yuqoriroq 
sotsial  pozisiyani  egallashadi  yoki  ularga  nisbatan  quyi  po\onaga  tushib 
qoladi.Avlodlar  ichidagi  mobillik  individning  uning  ota-onasining  pozisiyasiga 
solishtirmasdan  turib  o’zining  sotsial  statusini  o’zgartirishini  anglatadi.Individ 
sotsial  maqomini  o’zgartirganda  o’zi  uchun  yangi  statusni  o’zlashtirishi  va 
bunga  bog’liq  bo’lgan  o’zaro  harakat  va  munosabatga,muloqatga  kirish 
muammosi  yuzaga  keladi.Madaniy  to’siq  va  munosabat,muloqat  to’siqlarini 
buzib  o’tish  uchun  individ  oldingi  hayot  tarzini  o’zgartirishi,o’zi  uchun  yangi 
statusning  hatti-xarakatlari  namunalarini  shakllantirishi,  ijtimoiy  muhitini 
o’zgartirishi lozim.Ammo hayotiy tajribalar shuni ko’rsatadiki,barcha individlar 
ham bunday sotsiomadaniy nazoratdan muvoffaqiyatli o’tib yangi stratada qulay 
joylasha  olmaydi.Barcha  ob’ektiv  mezonlarga  ko’ra  yuqoriroq  po\onaga 
ko’tarilgan  individ  sotsiomadaniy  shart-sharoitlarga  ko’ra  yangi  strataga 
kiruvchi eshik ortida qoladi,lekin u eski stratani tark etgan bo’ladi.Uning yangi 
holati  ,yangicha  tarzdagi  hayot  kechirishga  intilishi  va  h.k.  uni  bu  yerda 
«begona»ga  aylantiradi.Individ  2  strata,  2  madaniyat  orasida  «osilib» 
qoladi.O’xshash  xolat  pastga  yo’naltirilgan  vertikal  mobillikda  ham  sodir 
bo’lishi  mumkin.Jamiyatning  yuqori  qatlamlarida  bo’lish  imkoniyatini 
yo’qotgan,sotsial  ierarxiyaning  quyi  po\onasiga  tushib  qolgan  inson  yangi 
holatiga,yangi  hayot  tarziga  moslashishga  qiynaladi.Individ  yoki  sotsial 
guruhning sotsial ko’chish oqibatida 2 sotsial birlik,2 madaniyat orasida bo’lish 
fenomeni  marginallik  deb  ataladi.  Individlar  marginallashuvi  ko’pincha 
gorizontal  mobillik  natijasida  (avvalo,  migrasiya,  emigrasiya,shaxardan 
qishloqqa,qishloqdan shaharga)sodir bo’ladi. 
Sotsiologiya  fani  tizimida  sotsial  munosabatlar  juda  muhim    o’rin  tutadi. 
Chunki  u  orqali  jamiyat  a’zolari  bir-birlari  bilan  ma’lum  bir  muomala  va 
ijtimoiy  hamkorlikka  intiladilar.  Sotsiologiya  dagi  bu  maxsus  soha  o’zining 
o’ta  dolzarbligi  va  muhimligi  bilan  boshqa  muammo  va  masalalardan  ajralib 
tursada,  u  hali  mutaxassislar  tomonidan  to’liq  ilmiy  va  sistemali  ravishda 
o’rganilmagan  hamda  ilmiy  adabiyotlarda  yetarli  darajada  yoritilmagan.  Bu 
salbiy  yo’lning  asosiy  sabablaridan  birinchisi,  avvalo,  sobiq  Ittifoq  falsafiy  – 
sotsiologik adabiyotlarida bu masalaning bir yoqlama talqin qilinganligi bo’lsa, 
ikkinchisi esa, ilg’or g’arb ijtimoiy adabiyotlarining, bu sohasi bo’yicha to’liq 
tadqiqot ma’lumotlarining bizda yo’qligidir.  

---

Sotsial munosabatlar ijtimoiy munosabatlarning bir xususiy ko’rinishi deb 
talqin  qilinadi.  Mavjud  adabiyotlarni  chuqurroq  tahlil  qilinadigan  bo’lsa, 
shunday  xulosaga  kelish  mumkinki,  yuqorida  ko’rsatilgan  fikrlarda  qimmatli 
asoslar borligini bilsa bo’ladi.  
Sotsial  munosabatlar  tushunchasi  ko’pgina  adabiyotlarda  2  xil  darajada: 
keng  va  tor  ma’noda  talqin  qilingan.  Keng  ma’noda  tushunish  –  sotsial 
munosabatlarni butun bir ijtimoiy munosabatlar tizimi bilan tenglashtirishdir va 
ular orasidagi farqlarga ko’p e’tibor bermaslik bilan bog’liqdir.  
Tor  ma’noda  sotsial  munosabatlar  ijtimoiy  munosabatlarning  bir  muhim 
elementi va turi deb interpretasiya qilinadi. Sotsial munosabatlar keng ma’noda 
quyidagicha ta’rif bilan belgilangan. 
Sotsial  munosabatlar  –  bu,  tabiat  hodisalaridan  o’laroq  bo’lib,  unda 
ijtimoiy munosabatlarning butun bir tizimi mujassamlashgandir. 
Albatta,  bu  ijtimoiy  fikrlar  vujudga  kelgandan  beri  ancha  vaqtlar  o’tdi, 
yangi jug’rofiy-siyosiy maqomlar paydo bo’ldi. Eng muhimi esa, totalitar tuzum 
barham  topib,  yangi  davlatlar  vujudga  keldi,  yangi  jamiyatda  bir  partiyaviylik 
hukmronligi  yemirildi  va  mustaqil  suveren  davlatlar  barpo  bo’ldilar.  Endi  esa 
jamiyatdagi  jarayonlarni,  jumladan,  sotsial  munosabatlar  muammolarini  keng 
plyuralistik  prinsip  orqali  tadqiq  qilish  davri  keldi.  Bu  tamoyil  orqali,  sotsial 
munosabatlarning  muammo  va  vazifalarini  turlicha  tahlil  qilish  imkoniyati 
tug’ildi.  Ushbu  ijobiy  imkoniyatlarning  hosili  sifatida  respublikamizda  sotsial 
munosabat  muammolari  jahon  ilmiy  tafakkurining  harxil  yo’nalish  natijalari 
asosida tadqiq qilinayotganligini ajratib ko’rsatish mumkin.  
Xulosa  qilib  aytganda,  sotsial  munosabatlar  muammosini  yangi,  yuqori 
ilmiy  darajada  tadqiq  qilish  imkoniyatlari  vujudga  keldi.  Endi  bu  muammoni 
konkret sotsiologik tadqiqot bilan o’rganish joizdir. Chunki Sotsiologiya nafaqat 
bu muammonigina emas, balki butun ijtimoiy hayot jarayonlarni keng qamrovda 
kompleks xarakterda va amaliy natijalar asosida chuqur tadqiqot qiladi.