Ma’naviy sohada: so’z, vijdon va fikrlar erkinligi; o’z fikrini ochiq bildira
olishning
real
imkoniyatlari;
ijodiy,
ilmiy
va
boshqa
uyushmalar
mustaqilligining ham qonuniy, ham amaliy jiqatlardan ta’minlaganligi.
Shuningdek, fuqarolik jamiyatining barharorligini ta’minlovchi shart-
sharoitlar ham borki, ularsiz bu jamiyatning institutlari rivojlanmaydi. Bular
jumlasiga jamiyatdagi ijtimoiy qatlamlarning turlicha manfaatlarini ifoda
etuvchi rivojlangan ijtimoiy strukturalar mavjud bo’lishi lozimligi kiradi.
Qolaversa, jamiyat a’zolarining to’la mustaqillik bilan faoliyat ko’rsata olish
qobiliyati, ularning eng rivojlangan darajadagi ijtimoiy, intellektual, ruhiy
jihatlardan yuksalishi sodir bo’lishi ham taqozo qilinadi.
30
So’nggi shart-sharoit esa har bir fuqaroning o’z mulkiga ega bo’lishi, bu
mulkni o’zi istagan tarzda tasarruf qila olishi uchun uning shaxsiy yoki
jamoaviy huquqi ta’minlagan bo’lishi lozimligidir.
Fuqarolik jamiyatining belgilari, mezonlari va institutlarini tasavvur qila
olgan har bir kishiga ko’rinib turibdiki, bunday demokratik jamiyatning asosini
o’z-o’zini boshqarish va jamoat tashkilotlari o’zaro munosabatlarining majmuasi
tashkil qilar ekan.
Fuqarolik jamiyatida davlat va hukumatning alohida o’z vazifalari, nodavlat
va jamoat tashkilotlarining esa alohida o’z vazifalari bo’ladiki, ular bir-birini
to’ldirib, yuksak rivojlangan demokratik jamiyatning yashovchanligini
ta’minlaydi. Davlatning ham, nodavlat tashkilotlarning ham o’z harakat
doirasini o’zlari uchun belgilagan faoliyati u yoki bu tomonga ozgina
o’zgarganda ham bunday ijtimoiy-siyosiy muvozanatlar buzilib, demokratik
me’yordan chekinish yoxud chetga chiqib ketish ro’y berishi mumkinligini
asrimizning so’nggi davrdagi rivojlanish amaliyoti ko’rsatdi.
Fuqarolik jamiyati insonlardagi o’z-o’zini anglash, ularning ob’ektiv
ravishdagi mas’uliyat hissini sezish qobiliyatining yuksalishiga hamohang
ravishda shakllanib boradi. Bu jamiyatda shakllangan mamlakatlar fuqarolari
siyosiy, axloqiy va huquqiy madaniyatlari darajasining yuqoriligi bilan ajralib
turadi.
31
Ma’lumki, fuqarolik jamiyatining asosi - jamoat tashkilotlari. Va shu bilan bir
qatorda, fuqarolik jamiyatining o’ziga xos xususiyatlaridan biri - bu nodavlat
tizimidagi barcha jamoat tashkilotlariga a’zolikning ixtiyoriy shaklda bo’lishidir.
Bu qoida, birinchidan, shu jamiyatdagi demokratiyaning yuqori darajasini
namoyon qilsa, ikkinchidan, jamiyat a’zolarining ijtimoiy ongi va faolliklari
yuksakligini bildiradi. Qolaversa, har bir fuqaro o’zi kirmoqchi bo’lgan tashkilot
faoliyatida o’zining manfaatlari va ehtiyojlariga mos maqsadlarga erishishiga
ishonch hosil qilganidan so’nggina shu tashkilotga ixtiyoriy ravishda a’zo bo’la
oladi.
Qadimgi davrdan boshlab to o’rta asrlargacha bo’lgan zamonda davlat keng
talqin qilingan, lekin u o’zi tashkil qiladigan va ifodalaydigan jamiyatdan alohida
emas edi. Birinchilardan bo’lib Nikkolo Makiavelli «davlat» terminining keng va
tor ma’nodagi ahamiyatlarini talqin etgan edi. Bu paytgacha bo’lgan davrda davlat
turli va ancha aniq tushunchalarni anglatgan. N. Makiavelli adabiyotlarga «Stato»
30
ЈirQizboev M. Fuµarolik jamiyati. «Yoshlik» jurnali, 1996, №6, 3-4 betlar.
31
ЈirQizboev M. Fuµarolik jamiyati. «Yoshlik» jurnali, 1996, №6, 3-4 betlar.
degan maxsus terminni kirgazib, u davlatni uning qandaydir aniq shaklidan qat’iy
nazar jamiyatning alohida siyosiy tashkiloti sifatida talqin etdi.
Davlat, jamiyat va individlarning bir-biridan chegaralashni liberalizm o’zining
davlatning shartnomaviy nazariyalarida (Gobbs, Lokk, Russo va boshhalar)
amalga oshirdilar. Bu nazariyaga binoan, uchta tushuncha (individ, davlat,
jamiyat) tarixan bir-biridan bo’lingandirlar. Dastavval erkin va yarim yovvoyi
yashagan individlar iqtisodiy va boshqa sohalarda o’zaro harakatlarda bo’lish
oqibatida jamiyatni tashkil etdilar va keyinchalik, o’zlarining xavfsizliklarini va
tabiiy huquqlarini shartnomalar tuzish yo’li bilan himoya qilish maqsadlarida
maxsus organ - davlatni tuzdilar.
«Davlat» tushunchasi odatda ma’lum bir hududda oliy hokimiyatga ega
tashkilotni anglatadi. Davlatning mohiyatini yanada chuqurroq va har
tomonlama anglash uchun uning muhim belgilarini bilish lozim.
Minglab yillar jamiyatning rivojlanishi bilan birga davlat ham uning bir qismi
sifatida rivojlanib keldi. Davlat bilan shaxsning o’zaro munosabati xususiyatlari,
davlat tuzimida rasionallik, erkinlik va inson erkinligi prinsiplarining tatbiq
etilishiga qarab davlatni rivojlanishini ikkita global etapga bo’lish mumkin:
an’anaviy va konstitusion. Shuningdek, an’anaviy va konstitusion davlatning
belgilari namoyon bo’lishiga qarab oraliq bosqichlarga ham bo’linadi. Masalan,
totalitar davlatchilik. An’anaviy davlatlar tarixiy meros bo’lgan urf-odat,
me’yorlar asosida stixiyali ravishda rivojlandi. Bu davlatlarda xalq ustidan
institutlashgan va cheklanmagan hokimiyatga ega bo’lib, ular kishilarning teng
huquqli ekanligini inkor etib, erkin insonni davlat hokimiyatining manbai
ekanligini tan olmaganlar. Bunday davlatlarga tipik misol sifatida monarxiyani
ko’rsatish mumkin.
32
Konstitusion va nokonstitusion davlatlar o’rtasidagi chegaralar erkinlikka
nisbatan munosabat, shuningdek, inson huquqlarini saqlash amaliyoti, shaxs,
jamiyat va davlat o’zaro munosabatlaridagi ustivor yo’nalishlar asosida
belgilanadi. Davlat rivojlanishining konstitusion bosqichi davlatning jamiyatga
va fuqarolarga bo’ysunishi, davlatning aralashuv vakolati va yo’nalishlarining
konstitusion belgilab qo’yilishi, davlat faoliyati va inson huquqlarining
kafolatlarini huquqiy reglamentasiya qilinishi bilan bog’liqdir. Konstitusion
davlatlar an’anaviy davlatlardan shakllanishi, ichki tuzilishi va funksiyalari bilan
keskin farqlanadi.
Huquqiy davlat - konstitusion davlatchilikning real amalga oshishidir. Uning
asosida insonni davlat terrori, uning e’tiqodi ustidan kuch ishlatishi, hokimiyat
organlari tomonidan mayda homiylik qilishidan himoya qilishga intilish yotadi.
Huquqiy davlat - suveren xalq irodasiga bo’ysunuvchi, insonning erkinligi va
boshqa huquqlarini himoya qiluvchi, o’z faoliyatini qonunlar doirasida amalga
oshiruvchi davlatdir. Bunday davlatda shaxs bilan hokimiyat o’rtasidagi
munosabatlar konstitusiyada belgilab qo’yiladi, shuningdek, bu xalq bilan
hokimiyat o’rtasidagi munosabatlar «ijtimoiy bitimlar» asosida ro’y beradi.
32
Chetvernin V.A. Konsepsiya sovetskogo pravovogo gosudarstva. // Pravo i vlast. - Moskva, 1990, s. 129-131.
Davlat bilan fuqarolar o’rtasidagi munosabatlarda ustivorlik inson huquqlariga
haratiladi, qonunlar davlat va uning hatti - harakati bilan buzilmaydi.
Hozirgi davrdafuqarolik jamiyati va huquqiy davlat o’rtasida qat’iy chegara
o’tkazish qiyin masala. Turli huquqiy davlatlarning paydo bo’lishi va
rivojlanishi tajribasini e’tiborga olib, huquqiy davlatning quyidagi belgilarini
keltirish mumkin:
- rivojlangan fuqarolik jamiyatining mavjudligi;
- shaxsning erkinligi, huquqi va jamoatchilik tinchligini himoya qilish,
xo’jalik faoliyati uchun huquqiy shart-sharoitlar yaratib bergan holda davlat
faoliyati sohasini cheklash;
- har kimning o’z shaxsiy farovonligi uchun mas’ulligini oshirish;
- barcha fuqarolarning huquqiy tengligi;
- huquqning umumiyligi, uning barcha fuqarolar, tashkilotlar, muassasalar,
jumladan, davlat hokimiyati uchun ham teng taalluqli bo’lishi;
- xalq va davlat suverenitetining konstitusion - huquqiy jihatlardan
muvofiqlashganligi;
- qonun chiqaruvchi, ijroiya va sud hokimiyatlarining bo’linishi, ular
faoliyatining hamkorlikdagi birligi;
- davlatning fuqarolik munosabatlarini muvofiqlashtirishda ta’qiqlash
metodining chegaradan chiqish metodiga nisbatan ustivorligi. Buning ma’nosi
shuki, huquqiy davlatda «qonun bilan ta’qiqlanmagan barcha narsalarga ruhsat
etiladi» tamoyiliga amal qilinadi. Bunda chegaradan chiqish metodi faqat
davlatga nisbatan qo’llanilib, davlat faqat rasmiy qabul qilingan vakolatlar
doirasidan chetga chiqmasligi lozim;
- individ erkinligini cheklash faqat barcha kishilar erkinligi va huquqlarini himoya
qilish bilan bog’liq bo’lishi mumkin. Huquqiy davlat shaxsning mutloq erkinligini
bildirmaydi. Har bir shaxsning erkinligi boshqa kishining erkinligiga zid kela
boshlasa, xuddi shu yerda uning erkinligi tugaydi.
33
Huquqiy davlat sharoitidagi erkin raqobat natijasida mulkdorlar qatlami
vujudga kelishi uchun qulay shart-sharoitlar yaratiladi. Davlatlar rivojlanish
tajribasi ko’rsatdiki, faqat shaxslarning rivojlanishi uchun shart-sharoitlar
yaratish bilan umumiy farovonlikka erishib bo’lmaydi. Chunki, jamiyatdagi har
bir shaxsda mulkdor bo’lish, tashabbuskorlik ko’rsatish qobiliyati
bo’lavermaydi. Baribir ijtimoiy tengsizlik davom etaveradi. Shuning uchun ham
hayotda ijtimoiy davlat nazariyasi va amaliyoti (umumiy farovonlik davlati)
paydo bo’ldi.
Ijtimoiy davlat - har bir fuqaro uchun munosib hayot tarzi, ijtimoiy himoya,
ishlab chiharishni boshqarishda ishtirok etishi, shaxsni o’z-o’zini realizasiya
qilishi, hamma uchun teng hayotiy imkoniyatlar yaratish uchun intiladigan
davlatdir.
Bunday davlatning faoliyati umumiy farovonlik, jamiyatda ijtimoiy adolat
o’rnatishga qaratilgan bo’ladi. Davlat mulkiy va boshqa ijtimoiy tengsizliklarni
tekislashga harakat qiladi, kuchsiz va ijtimoiy himoyaga muhtoj kishilarga
33
Јarang: Osnovi politicheskoy nauki. - Moskva: MGU im. M.V.Lomonosova, 1996, s. 217-220.
yordam beradi, har bir fuqaroni ish yoki boshqa hayot kechirish manbasi bilan
ta’minlashga harakat qiladi,jamiyatda tinchlikni saqlaydi, inson uchun qulay
hayot muhitini shakllantiradi.
O’zbekiston Respublikasida milliy istiqlol sharofati bilan bozor
munosabatlariga o’tish, huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati barpo etish uchun
qulay shart-sharoitlar yaratishga qaratilgan islohotlar tobora chuqurlashib
bormoqda. Davlat va hukumat milliy mustaqillikning dastlabki davridan boshlab
kuchli ijtimoiy siyosat yuritib kelmoqda.
O’zbekistonda amalga oshirilayotgan islohotlarning pirovard maqsadi ham
huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati qurishdir. Hozirgi davrda bunday davlat va
jamiyat barpo etishning konstitusion va qonuniy asoslari yaratildi. Demokratik
tipdagi milliy davlatchilik shakllandi. Fuqarolik jamiyatining belgisi sifatida
ko’p partiyaviylik va o’z-o’zini boshqarish organlari - jamoat birlashmalari
tizimi shakllandi.
Do'stlaringiz bilan baham: |