N. M. Kayumova

Milliy xalq o'yinlari.

Maktabgacha  yoshdagi  bolalarni  milliy  qadriyatlar  asosida 

tarbiyalashda  milliy  xalq  o'yinlarining  ahamiyati  kattadir.  Bu 

o'yinlar ikki guruhga bo'linadi:

1. Milliy harakatli o'yinlar. 2. Milliy xalq o'yinlari.

Milliy  harakatli  o'yinlar  sport  turlari  hamda  xalqimiz  qad- 

riyatlari  bilan  aloqador  bo'lib,  ular  asrlar  davomida  davrlar- 

ga  mos  ravishda  rivojlanib,  takomillashib,  e’zozlanib  kelin- 

gan. U bolalarning jismonan baquwat, sog'lom, jasur, qat'iyatli, 

chaqqon, uddaburon bo'lib o'sishlarida muhim omil hisoblana­

di. Xalq milliy o'yinlarida millatning o'tmish tarixi, ma'naviy va 

madaniy rivojlanishining xarakter -  xususiyatlari, urf-odatlari, 

an'analari jamlangandir.

Xalq  milliy  o'yinlari  orqali  bolalarni  ma'naviy,  aqliy,  jis­

moniy, estetik jihatdan tarbiyalab borish jarayonida ularda o'z 

Vatanini  sevish,  uning boyliklari  qadriga yetish,  buyuk ajdod- 

Iarimiz  meroslarini  hurmat qilish,  milliy kuy va  qo'shiqlardan 

zavqlanish tuyg'ulari, shuningdek, о'sib kelayotgan yosh avlod- 

da  chidamlilik,  sabr-toqatlilik, tezkorlik,  ildamlik, botirlik kabi 

shaxsiy sifatlar shakllanib boradi.

Xalq  milliy  o'yinlarini  maktabgacha  ta’lim  muassasalarida 

tashkil etishda quyidagi vazifalar amalga oshirilishi lozim:

-   xalq  milliy  o'yinlarining  turlari  va  ularni  tashkil  etish 

yo'llari, usullari hamda uslublarini ishlab chiqish;

-   milliy  o'yinlarni  tashkil  etishda  ma’naviy  qadriyatlar  va 

urf-odatlarimizni kundalik hayot jarayoniga singdirib borish;

-  maktabgacha yoshdagi bolalarni  milliy istiqlol  ruhida tar­

biyalashda xalq milliy o'yinlaridan maqsadli foydalanish;

-   xalq  ertaklari,  xalq  og'zaki  ijodi  durdonalaridan  unumli 

foydalanish;

-   bolalarning  o'ynashlari  uchun  shart-sharoit  (o'yin  uchun 

jihozlar, atributlar) yaratish;

357

---

-   maktabgacha  ta'lim  muassasalari,  oila  va  mahallalar 

o'rtasida milliy o'yinlar bo'yicha ko'rik tanlovlar va musobaqa- 

lar o'tkazish.

-   Milliy harakatli  o'yinlar  bolalarning yosh  xususiyatlariga 

o'yindagi harakatlar rivojiga qarab takomillashib boradi.

l-2yoshli bolalar bilan o'ynaladigan о ‘yin turlari. «Barmoq- 

qa-barmoq», «G'oz-g'oz», «G'oz tursin», «Bo'p-bo'p», «Toy-toy», 

«Poyezd»,  «Achom-achom»  o'yinlari  go'dak  endi  bir-ikki  qa- 

dam tashlashni o'rganayotgan vaqtda gavdasini to'g'ri tutishga 

yordam beradigan o'yinlar hisoblanadi.

3-4 yoshli bolalar bilan o'ynaladigan o'yin turlari: "O't o'yin", 

"Kesak  qo'ydi",  "Ko'z  boylag'ich”,  "Choriy  chambar”,  "Awal- 

akam",  "Tayoq  irg'itish”,  "Quloq  cho'zish",  "Chitti  gul",  "Xolam 

mehmonga keldi", "Uchdi-uchdi".

4-5  yoshli  bolalar  bilan  o'ynaladigon  o'yin  turlari:  “Chir- 

Aylanma”,  “Chillak",  “Tortishmachoq”,  “Lafta",  "Dor  o'yin", 

"Ko'pkari",  "Berkinmachoq",  "Jami",  "Chertan  devor  gir-gir 

aylan".

Katta  yoshdagi  bolalar  uchun  o'yinlar:  "Chavandozlar", 

"Doiraga  tort",  "Do'ppi  yashirma",  "Sapalak",  "Besh  tosh",  “Oq 

terakmi  ko'k  terak".  Bu  o'yinlar  orqali  bolalarda  chaqqon- 

lik,  o'z-o'zini  boshqara  olish  va  o'ziga  ishonch  tarbiyalanadi, 

qat'iyatlilik  ko'nikmalari  shakllanadi,  fikrlashga  o'rgatilib  bo­

riladi,  topqirlik  qobiliyatlari  rivojlanadi,  hozirjavob  bo'lishga 

tayyorlanib boradi.

Xalq harakatli o'yinlarni tashkil etish va bolalarga o'rgatishda 

quyidagi qoidalarga rioya qilish zarur;

1. Bolani ruhiy jihatdan o'yinga tayyorlash.

2. O'yin jarayonida bolalarning jismoniy tayyorgaligi va yosh 

xususiyatlariga e’tibor berish.

3.  Har  bir  o'yinning  pedagogik  tomonlarini  nazardan  qo- 

chirmaslik.

4.  O'yinlarni  ijtimoiy-foydali  mehnat  bilan  bog'lagan  holda 

hayotga tatbiq etish.

358

---

5. 

O'yin 

davomida 

o'zaro 

munosabatlarni 

yanada 

mustahkamlash.

6.  Jamoa  bo'lib  birgalikda harakat qilish, jamoa manfaatiga 

hurmat va e'tiborli bo'lish.

O'zbek xalqining ermak va  ovutmachoq o'yinlari bilan,  aso- 

san,  bolaning  ilk yosh  davridan  boshlab  shug'ullanib  boriladi. 

Bu  o'yinlar  asosan  kattalarning bevosita  rahbarligida  harakat 

va  so'zlarning  uyg’unlashuvi  bilan  o'ynatiladi.  Masalan:  "Bar- 

moqlar”,  “Sichqon  -   sichqon"  o'yinlari  orqali  bolalarda  xush- 

chaqchaqlik  kayfiyatlari  hosil  qilinib  tasawurlari  o'sib  bora­

di. Xalqimizda "Bolaning ilonni changallaydigan davrida” ibora 

bor. Bu hikmat hali qo'rqish hissini bilmaydigon davrida, ya'ni 

yaxshi-yomonni  ajrata  olmaydigan  vaqtida  qo'llaniladi.  Xuddi 

shu davrida "Sichqon- sichqon” o'yini qo'l keladi.

Ilk yoshdagi  bolalar  dastro'moldan  yasalgan  "Sichqon''ning 

harakatlanishidan 

qattiq 

zavqlanib, 

qiyqirib 

yayraydi- 

lar.  "Sichqon”ni  harakatlantiruvchi  katta  odam  uning  juda 

chaqqonligini namoyish etishi kerak.  Bu ovutmachoq go'dakka 

sichqon  shakli  va  uning juda  to'g'risida  tasavvur  hosil  qilish­

ga  ko'maklashadi.  Ermak  o'yinlardan  «Oymoma»,  «Bog'ga 

kirsam  maylimi»,  «Alla»,  «Aji-aji»,  «Boylandi»,  «Chapakka-xo- 

chapakka»  orqali bolalarni  muloqotga o'rgatib boriladi.  Bu ja ­

rayonda  bolalarning eshitish,  ko'rish,  sezish,  his  qila  olish  ka­

bi  sensor  qobiliyatlari  faollashadi.  Bolalarning  nutq  faolligi­

ni o'stirish maqsadida aytishma o'yinlaridan keng foydalanila­

di. Bunday o'yinlarga «Boylandi», «Xolam keldi», «Mundi-mun- 

di»,  «Bulbulim-bulbulim»,  «Ko'z  boylog'ich»,  «Oq  sholi,  ko'k 

sholi», «Ada hormang»lar kiradi. Yana xalqimizda azal-azaldan 

o'ynab kelinadigan so'z o'yinlaridan «Yarashtirgich»lar hali-ha- 

nuzgacha bolalar orasida «tinchlik -  yarashuv» timsoli sifatida 

qo'llaniladi. Bu o'yinlar bolalar tilidan ana shunday jaranglaydi:

Karimga berdim toychoq,

U olavermadi har choq.

Toychog'imni kim olsa,

359

---

Men u bilan chin o'rtoq.

Yalinchoq-yalinmachoq,

Pista po'choq.

Qilichmi, to'qmoq, qirq yilgacha o'rtoq,

To'qmoq, to'qson yilgacha o'rtoq.

Bolalarning  matematik  tasavvurlarini  o'stirishga  yordam 

beradigan  o'yin turiga  «Sanamalar»  kiradi.  Bu  o'yin  jarayoni­

da  bolalar  she'riy satrlar  orqali  son-sanoqdan topishmoq  tar- 

zida foydalanib qatnashadilar. Bunda bolalarning tasawurlari, 

fikrlash  doiralari  kengayib,  she'riy  ohangda  to'g'ri  javob  qay- 

tarishga o'rgatilib boriladi. Asosan, bu o'yinlar quyidagicha ja- 

ranglaydi:

Dadam-u oyim,

Bor ikkita singlim.

Bahodir, Dildor,

Bog'chaga ketar,

Sanab ko'r chaqqon,

Bizlar nechta jon?

O'zbek xalqi nihoyatda so'zga chechan, topqir bo'lib, o'zining 

alyor-u qo'shiqlariga boydir. Bu fikrimizning isboti sifatida xalq 

orasida  mashhur bo'lgan  «Qiqillamalar»ni  misol  sifatida  kelti- 

rish mumkin. Bu so'z o'yinlarida sodir bo'layotgan voqea-hodi- 

salar, kechinmalar she'riy ohangda ijro etiladi. Masalan: 

Shov-shov etadi ariq,

Karim ekadi tariq.

Yoki:

Echki keladi ma'rab,

O'z egasiga qarab.

Yuqorida  ko'rsatib  o'tilgan  o'yinlar  maktabgacha  yoshdagi 

bolalarni ma'naviy axloqiy pedagogik -  psixologik jihatdan tar- 

biyalashda muhim ahamiyat kasb etadi.