O`zbekiston respublikasi sog`liqni saqlash vazirligi toshkent farmasevtika instituti

4.2. Magnitoelektrik o’lchash asboblarining tuzilishi va ishlash prinspi 
                                           
7
 Theraja  B. L. , Theraja  А. К.  A textbook of electrical  technology.
 volume I. - 
 R
am 
nagar, New Delhi-110 055. 
S. Chand & Company LTD. -  
2005. -  880 p. 
 

---

 
58 
 
 
 
Magnitoelektrik  sistemadagi  o’lchash  asboblarining  ishlash  prinspi  tokli  ramkaning  magnit 
maydoni bilan o’zaro tasirlashishga asoslangan. Agar magnit maydoniga tokli ramka kiritilsa (4.2- 
rasm) unning aktiv tomonlariga F kuchlar tasir qiladi: ular o’zgarmas magnit maydonda ramkadagi 
tokka kattaligi bo’yicha proporsianal aylantiruvchi moment, yani M
ayl 
= I   ni hosil qiladi.  
        Agar ramka harakatiga prujina teskari ta’sir qilsa u holda burilish burchagi aylantiruvchi 
momentga  ,  demak,  ramkadagi  tokga  ham  proporsional  bo’ladi.  O’lchanadigan  tokni  bu  ramka 
orqali  o’tkazib  uning  burilishi  burchagi  asosida  o’lchanadigan  tokning  qiymati  haqida  xulosa 
chiqarish mumkin.  
         Amalda magnitoelektrik sistemadagi asboblarda magnit maydoni doimiy magnit qutblari 
1 yordamda hosil qilinadi, doimiy magnit qutblari 5 orasiga esa yumshoq po’latdan yasalgan aniq 
markazlangan  qo’zg’lmas  o’zak  6  joylashtirilgan  bo’ladi.  Magnit  qutblari  va  o’zakning  silindrik 
yuzasi  orasida  (radial  masofada  )  bir  xildagi  havoli  zazor  bolib,  unda  bir  tekis  radial  yo’nalgan 
kuchli  magnit  maydoni    hosil  bo’ladi.  Shu  maydonda  ramka  joylashadi.  U  ikkita  yarim  o’q  3  ga 
mahkamlangan  to’g’ri  to’rt  burchakli  shaklda  alyuminiy  karkas  2  ga  o’ralgan  bir  necha  o’n  yoki 
yuzlarcha ingichka  sim o’ramlardan iborat va ikkita spiral prujina 4 yordamida burilishdan saqlab 
turiladi. 
 
 
      4.2-rasm. Magnitoelektrik sistemadagi o’lchash mexanizmi: 
               a- ishlash prinsipi; 
               b- tuzilish sxemasi. 
             
        Havoli bo’shliqda ramkaning aktiv tomonlari harakatlanayotgan qismda magnit maydoni 
bir tekis bo’lib, shu qismning hamma nuqtalarida radial joylashgandan  ramka burilgan sari uning 
aktiv  tomonlari  hamma  vaqt  maydonga  perpendikulyar  ravishda  aylanadi  va  ramka  ta’sir  qiluvchi 
kuchlar  kattaligi  ramka  aylanganda  o’zgarmaydi.  Shuning  uchun  ramkaning  aylanishi  bilan 
aylantiruvchi moment  kattaligi o’zgaramaydi va asbob shkalasi tekis bo’lingan bo’ladi.  
Asbobning  ramkasi  kuchli  magnit  maydonida  joylashganligi  uchun  ham  unga  tashqi  magnit 
maydonlarining  ta’siri  amalda  sezilmaydigan  darajada  bo’ladi.  Bunday  asbob  o’ta  sezgir  bo’lib 
unda maxsus tinchlantirgichga ehtiyoj qolmaydi.  
Strelkaning    muvozanat  vaziyati  atrofidagi  tebranma  harakatini  so’ndirish  quyidagicha  sodir 
bolabi.  Harakatlanuvchi  qismining  har  qanday  harakatida  alyuminiy  karkas  2  ni  kesib  o’tuvchi 
magnit oqimi o’zgaradi va karkasda e.y.k. hosil bo’ladi. Karkas qisqa tutashgan o’ram bo’lganidan  
e.y.k.  ta’sirida I tok oqa boshlaydi, bu  tok o’zining magnit maydonini hosil qiladi. Lens qoidasiga 
asosan  bu  maydonning  magnitaviy  maydon  bilan  o’zaro  tasir  natijasida  hosil  bo’lgan  F
т
  kuchlar 
harakatlanuvchi qismini  harakatga keltiradigan kuchlarga teskari yo’nalgan bo’ladi va shu sababli  
strelkaning tebranishlari tez so’nadi.  
Asbobning  to’k  bo’yicha  sezgirligi  deganda  shu  asbob    harakatlanuvchi  sistemaning 
o’lchanayotgan tok birligiga muvofiq keladigan burilish burchagi tushununiladi        
I
S


1
α 

---

 
59 
 
 
bu yerda,  S
1
-asbobning to’k  bo’yicha sezgirligi; 
α - harakatlanuvchi sistemadan tok o’tganda sistemaning burilish burchagi.  
Sezgirlikka teskari quyidagi kattalik  
                                         

I
C 
1
  
burilish  burchagi birligiga mos keluvchi tokni ifodalaydi va tok bo’yicha konstanta deyiladi. 
Tok  yo’nalishi  o’zgarishi  bilan  aylantiruvchi  moment  yo’nalishi  o’zgaradi  asbob  strelkasi 
chapga  buriladi.  Shuning  uchun  ham  magnitoelektrik  sistemadagi  asboblar  o’zgaruvchan  tok 
zanjiridagi bevosita ishlatib bo’lmaydi.  
Bu asboblarning quyidagi afzalliklari bor:  
shkalasi tekis bo’lingan ; 
aniqligi yuqori ( 0,05 aniqlik klassigacha ) ; 
sezgirligi yuqori ( 5 bo’l/mka  gacha ) ; 
temperatura ta’siri juda kam ; 
iste’mol quvati kam (bir necha mikrovatgacha bo’lishi mumkin ) ; 
ko’rsatishlari  tashqi magnit  maydon ta’siriga bog’liq emas . 
Mana  shu  hususiyatlari  tufayli  magnitoelektrik  sistemadagi  asboblar  boshqa  sistemadagi 
asboblarga  nisbatan  o’zgarmas  tok  zanjirida  ampermetr  va  voltmetrlar  sifatida  juda  keng 
qo’llaniladi. Bu asboblarni tog’rilagichlar orqali o’zgaruvchan to’k zanjirida ishlatish mumkin. Shu 
bilan birga ularning kamchiliklari ham bor:  
- faqat o’zgarmas to’k zanjiridagina bevosita ishlatiladi,  
-  o’ta  yuklanishga  sezgir  (  o’ta    yuklanish  natijasida  prujinalar  qiziydi  va  o’zining  elastiklik  
hossalarini yoqotadi ) 
 - narxi nisbatan qimmat.