Mavzu: O`zbek orfografiyasi va uning boshlang`ich ta’lim dasturi hamda darsliklarda aks etishi, o`rgatishga tavsif

Unlilar va undosh tovushlar imlosi. 

Nutq  tovushlarini  yozuvda  ifodalash  uchun  harflarning  roli  kattadir.  Hozirgi 

o‗zbek  tilidagi  30  ta  tovushni  yozuvda  ifodalash    uchun  29  ta  harfni  ishlatamiz. 

                                                 

1

 Fonematik eshitish – tovushni aniq talaffuz qilish, boshqa tovushlardan farqlash, bo‗g‗in yoki so‗zdan o‗sha 

tovushni ajrata olish ko‗nikmasi. 

So‗zni bo‗g‗inga bo‗lish 

Bo‗g‗in chegarasini aniqlash 

---

22 

 

 

O‗zbek  tilidagi  j  harfi  ikki  tovushni  ifodlashi  nutqning  tovush  jihatidan  sonini 

oshiradi. 

Hozirgi o‗zbek adabiiy tilida unli fonemalar oltita: 

Tovush                   Harf 

a                        a 

o                        o 

e                        e 

u                        u 

o‗                       o‘ 

Unli fonemalar tilning harakatiga ko‗ra klassifikatsiya qilinadi. Shunga ko‗ra 

ayrim vaqtlarda tovushlarning aytilishi va yozilishida farq qiladi. 

Masalan:  a  unlisi  (muomila,  munosibat,  muhokima  va  b)  i  tovushiga  yaqin 

talaffuz qilinadi, ammo har vaqt muomala, munosabat, muhokama yozilishi kerak 

o unlisi urg‗usiz bo‗g‗inlarda o–tovushi a tarzida aytiladi: kanstitutsiya, lekin 

konstitutsiya yoziladi. 

u  unlisi  ba‘zan  ikkinchi  bo‗g‗inda  i  eshitilasa  ham,  u  yoziladi:  butun, 

tushuncha, usul yoziladi. 

Undosh  fonemalar  jarangli  va  jarangsiz  undoshlarga  ajratiladi.  Undosh 

tovushlar  so‗zlash  a‘zolarining  faol  ishtirokiga  va  ta‘sirida  paydo  bo‗ladi. 

Undoshlarning muhim xususiyati ular orasidagi jarangli va jarangsizlikdir. 

b, v, g, d, r, j, g‘, m, n, ng, y, l, – jarangli 

p, f, k, t, s, ch, sh, x, q, h – jarangsiz. 

J-  harfi  o‗zbek  yozuvida  ikki  tovushni  belgilashga  hizmat  qiladi.  Bu 

tovushlardan  biri  portlovchi  b‗lib,  uni  talaffuz  qilganda  tilning  uchi  yuqori  tish 

milklariga  yopishib  zo‗r  bilan  aytiladi.  J  –    portlovchisi  nutqimizda  juda  ko‗p 

uchraydi  :  jon,  majlis,  Jahon,  vaj.  Lekin  rus  tilidan  va  boshqa  jahon  tillaridan 

olingan so‗zlarda sigg‗aluvchi qorishiq tovush o‗rnida aytiladi va yoziladi: jurnal, 

jyuri, garaj, tiraj mujgon. 

---

23 

 

 

S  –  yoki  rus  tili  va  Ovrupa  tillaridan  o‗tgan  so‗zlardagi  ajratilmas  ts  tovushi 

yangi  imlo  bo‗yicha  quyidagicha  yoziladi:  Soy,  sirk  kabi  so‗zlarda  xat  boshida 

kelsa  bitta  s  shaklini,  xat  o‗rtasida  unlidan  so‗ng  ts  ikki  harfni:  militsiya,  xat 

o‗rtasida undoshdan so‗ng bitta s shaklini: ssenariy, konsert va boshqa, xat oxirida 

unlidan so‗ng bitta shaklda yoziladi. 

X  (x)  va  H  (h)  tovushlari  paydo  bo‗lish  o‗rniga  ko‗ra  ham  aytilishiga  ko‗ra 

ham  bir–biridan  farq  qiladi.  H  (h)  bo‗g‗zda  paydo  bo‗lib,  sirg‗aluvchi  va  ma‘no 

ayiruvchi tovush o‗rnida yoziladi: behi, hush, shohi, ham, hamma, ogoh.. X (x) esa 

portlovchi, til orqa tovushi: xulq, shox, xat, baxt, taxt, mix, axborot kabi.