* Muammoli vaziyat: Bir xomashyo tarkibida bo’lgan yurak
xastaligini davolovchi indol guruhiga mansub alkaloid va steroid
tuzilishiga ega bo’lgan birikmani eng samarali ajratib olish
usul(lar)ini tahlil qilib bering.
Quyi molekulyar bioregulyatorlar deb odatda kichik
molekulyar massaga ega bo’lgan tirik organizm faoliyatida muhim rol
o’ynaydigan tabiiy birikmalarga aytadilar. Ular ko’proq
o’simliklarda, lekin hayvon organizmi va zamburug’larda ham
sezilarli darajada uchraydilar.
Tabiiy birikmalar asosan quyidagi sinflarga bo’linadi: fenol
hosilalari, alkaloidlar, terpenlar, steroidlar, vitaminlar, antibiotiklar,
feromonlar, yuvenil gormonlar, prostaglandinlar va tromboksanlar,
o’stiruvchi moddalar.
Tabiiy birikmalarning ayrim sinflari kimyoviy tuzilishiga
ko’ra sinflanadi.
165
Boshqalari esa tarixiy nomga yoki fiziologik ta’siriga asosan
guruhlanishi mumkin.
Kimyoviy tuzilishiga ko’ra quyidagilar sinflanadi: fenollar,
terpenlar, steroidlar. Fenollar tuzilishi haqida organik kimyo kursidan
yetarli ma’lum otga ega bo’linadi.
Terpenlar qatoriga izopren birligi tutuvchi birikmalar kiritiladi.
Steroid turkumiga siklopentanopergidrofenantren skeleti tutgan
moddalar kiritiladi.
Alkaloidlar sinfi “al qali” arabcha so’zidan fanga kirib kelgan
va ishqoriy ma’noni bildiradi. Kimyoviy tuzilish nuqtai nazaridan
ular turli bo’ladi, lekin, barchasi azot tutgan fiziologik faollikka ega
bo’lgan tabiiy asoslardirlar. Yuqorida sanab o’tilgan tabiiy
birikmalarning qolgan sinflarining nomlari ularning fiziologik
faolligiga bog’liq ravishda ishlatiladi.
Tabiiy birikmalarni tirik organizmda bajaradigan vazifalari
turlicha. Bundan tashqari, ularning inson tomonidan aniqlangan va
tibbiyotga kashf qilingan xossalari ham ma’lum .
Steroid birikmalar ichida jinsiy gormonlar, buyrak usti bezi
gormonlari(kortikoidlar), hasharotlarning metamorfoz gormonlari,
yurak glikozidlari, ko’pik hosil qiluvchi moddalar.
Alkaloidlarning barcha funktsiyalari hali to’liq aniqlanmagan.
Ular kislorod tashuvchi, oksidlanish-qaytarilish jarayonlarida ishtirok
etuvchi, himoya qiluvchi, ayrim guruhlari kofermentlar tarkibiga
kiruvchi vazifalarni bajaradilar. Ko’p guruh birikmalarining fiziologik
faolligi ularning nomida aks ettirilgan: vitamin, antibiotik va hokazo.
Tabiiy birikmalarni xomashyodan ajratib olish uchun turli
usullar ishlab chiqarilgan. Ularni ikkita katta guruhga sinflash
mumkin.
1. Ma’lum sinf moddalarni maqsadli olish uchun alohida
usul qo’llaniladi.
2. Agar xomashyo tarkibidagi barcha birikmalarni bir
tajribada ajratib olish maqsadi qo’yiladigan bo’lsa,
kompleks usul ishlatiladi.
166
Do'stlaringiz bilan baham: |