4.2. Oligosaxaridlar va polisaxaridlar.
Reja
1.
Oligosaxarid tushunchasi.
2.
Polisaxaridlar ta’rifi va nomenklaturasi.
3.
Polisaxaridlarni tuzilishini o’rganish uslublari.
Tayanch
iboralar:
oligosaxarid,
polisaxarid,
sellyuloza,
kraxmal, glikogen, xitin.
* Muammoli vaziyat: glyukozaning tritil va benziliden hosilalarini
hosil qiling, reaksiya sharoitini ko’rsating.
Oligosaxaridlar deganda 10 tagacha monosaxarid tutgan
molekulaga aytiladi. Ayrim adabiyotlarda glikoprotein tarkibidagi
uglevod qismini ham oligosaxarid deyilmoqda. Ularda 15-20 ta
monosaxarid uchraydi. Demak, asosan 10 tagacha, lekin istisno
151
tariqasida 20 tagacha monosaxarid tutgan molekulalar oligosaxarid
deb ataladi.
Saxaroza - o’simliklarda ko’p uchraydi. Masalan, u asosan
shakar qamishidan olinib, qamish shakari deb ham yuritiladi. Saxaroza
lavlagida ham ko’p miqdorda bo’ladi. Shuning uchun uni sanoatda
asosan shakar qamishi va lavlagidan olinadi. Saxaroza shirin tahmga
ega, u suvda yaxshi eriydi, burish burchagi
. Saxaroza
gidrolizga uchratilsa glyukoza va fruktoza monosaxaridlarini beradi,
hosil bo’lgan glyukoza o’ngga, fruktoza esa chapga buradi, chapga
burish burchagi kuchli bo’lgani uchun ular eritmasining aralashmasi
chapga buradi. Bunday gidrolizni inversiya jarayoni deb ham ataladi.
Bu jarayonni amalga oshiruvchi enzimni invertaza, hosil bo’lgan
glyukoza va fruktozalar aralashmasini - invert qandi deb ataladi.
Saxaroza feling suyuqligini qaytarmaydi va fenilgidrazin bilan
tahsirlashmaydi. U juda yaxshi kristallanadi, T
suyuq
.
(
)-
Saxarozani suyultirilgan suvli kislota yoki invertaza (drojjadan
olingan) fermenti bilan gidrolizga uchratilsa teng miqdordagi D-(
)-
glyukoza va D-(-)-fruktozalar hosil bo’ladi. Demak, saxaroza bir
molekula D-(
)-glyukoza va bir molekula D-(-)-fruktozadan tuzilgan
deb hisoblash mumkin. Hosil bo’lgan glyukoza va fruktoza
aralashmasini xromatografiya yo’li bilan aniqlash va ajratib olish
mumkin.
Maltoza - solod qandi, kraxmalga diastatik fermentni ta’sir
ettirib olinadi. Bu ferment arpa va solod urug’larining yangi
ko’kargan o’simtalarida ko’p bo’ladi. Maltoza ikki molekula
glyukozadan tuzilgan bo’lib, uning bittasi boshqa molekulasi bilan 4-
holati bo’yicha
-glikozid tipida bog’langan. Maltoza Feling
suyuqligini qaytaradi, gidrazon va ozazon hosil qiladi. Maltoza
O
CH
2
OH
H
H
H
H
H
OH
OH
O
HO
O
HOH
2
C
CH
2
OH
H
H
H
OH
HO
O
CH
2
OH
H
H
H
H
H
OH
OH
O
HO
O
HOH
2
C
CH
2
OH
H
H
H
OH
HO
O
HOH
2
C
CH
2
OH
H
H
H
OH
HO
152
maltaza enzimi (achitqilarda, mog’or zambrug’larida uchraydi)
ta’sirda glyukozagacha parchalanadi. Maltoza
- va
-shakl
ko’rinishlarda mavjud
va
. Shuning uchun
eritmada mutarotatsiyaga uchraydi va
bo’ladi. Bu
dalillar shuni ko’rsatadiki, (
)-maltoza karbonil guruhini reaksiyaga
qobiliyatli poluasetal holatda tutadi. Bunday karbonil guruhi uning
molekulasida bitta bo’ladi. Maltoza suvli kislota eritmasi bilan
gidrolizga uchratilsa yoki unga achitqidan olingan maltaza fermenti
ta’sir ettirilsa to’liq
ga aylanadi. Demak,
hosil bo’lgan
molekulasi
xromatografik metod bilan aniqlanadi va ikkita D-(
)-glyukozadan
tuzilgan deb qarash mumkin bo’ladi.
Laktoza - sut qandi. Bu disaxarid sutda bo’ladi, uni sutning
shirin zardobidan kristallab olinadi. Laktozaga kislota va fermentlar
ta’sir ettirilsa glyukozaga va galaktozaga parchalanadi. Laktoza
- va
- shaklda bo’ladi, burish burchagi
Laktoza Feling
suyuqligini qaytaradi. U shirin ta’mga ega va yosh organizmlar uchun
to’yimli ozuqa vazifasini bajaradi. Laktozani kislotali yoki enzimatik
gidroliz qilishdan hosil bo’lgan glyukoza va galaktozalarni aniqlash
uchun xromatografik metoddan foydalaniladi.
Sellobioza. Bu disaxarid oktaasetat ko’rinishida sellyulozadan
uni sirka angidridi va konsentrlangan sulfat kislotasi ta’sirida
gidrolizga uchratib olingan (Skraup va Kyoning, Franshimon). Erkin
O
CH
2
OH
H
H
H
H
H
OH
OH
O
HO
CH
2
OH
H
H
OH
H
O
OH
H
H
OH
O
CH
2
OH
H
H
H
H
H
OH
OH
O
HO
CH
2
OH
H
H
OH
OH
C
O
OH
CH
2
OH
O
O
CH
2
OH
H
H
H
H
H
OH
OH
O
HO
CH
2
OH
H
H
OH
H
O
OH
H
H
OH
O
CH
2
OH
H
H
H
H
H
OH
OH
O
HO
CH
2
OH
H
H
OH
H
O
OH
H
H
OH
O
CH
2
OH
H
H
H
H
H
OH
OH
O
HO
CH
2
OH
H
H
OH
OH
C
O
OH
CH
2
OH
O
O
CH
2
OH
H
H
H
H
H
OH
OH
O
HO
CH
2
OH
H
H
OH
OH
C
O
OH
C
O
OH
CH
2
OH
O
153
holatdagi sellobioza yaxshi kristallanadi, suvda yaxshi eriydi, spirtda
yomon eriydi,
U qaytaruvchi hisoblanadi, ozazon
beradi. Uni kislota yoki enzim (sellobioz) ta’sirida qaynatilsa
glyukozagacha parchalanadi. Sellobioza hayvonot va o’simliklar
dunyosida ko’p tarqalgan. Uning solod, arpa va javdar urug’larining
o’simtalarida, o’rik danagi mag’zida va shilliqqurtlarning qorin
shiralarida ham borligi aniqlangan.
Tregaloza - yosh zambrug’larda uchraydi, qaytaruvchanlik
xususiyati yo’q, kislotali yoki fermentativ (maltaza bilan) gidrolizga
uchratilsa faqat D-glyukozani hosil qiladi. Tregalozaning uchta
izomeri
mavjud:
,
-Tregaloza,
asosan
zambrug’lardan
olingan,
; Izotregaloza (
,
),
, sintetik
yo’l bilan olingan; Neotregaloza (
,
), sintetik ravishda olingan.
Polisaxaridlar
(glikanlar)
monosaxaridlarning
polikondensatlanishi natijasida hosil bo’ladigan polimerlar.
Gomopolisaxaridlar bir tur monomerdan iborat bo’ladi.
Kraxmal. U hayotda katta rol o’ynaydi. Kraxmal o’simliklar
zahirasidagi uglevodi hisoblanadi. Kraxmal boshoqli o’simliklarning
donida, boshqa o’simliklarning urug’ida, kartoshkaning hosilida
to’planadi. Eng oddiy enzimatik gidroliz natijasida eriydigan oligo- va
mono-saxaridlarga (maltoza, glyukoza) aylanadi. Ular shu holatda
o’simliklarning o’sishida uning tuzilishi va energiyasi uchun
sarflanadi. Kraxmalning suvda eriydigan amiloza deb ataluvchi qismi
ham bor (20%) - buni eruvchi kraxmal deb ataladi. Amilozaga yod
ta’sir qilinsa ko’k-binafsha rang beradi. Amilopektin degan qismi ham
bor (80%). U sovuq suvda erimaydi. Issiq suvda yopishqoq yelim
hosil qiladi. Yodda qizil rang beradi. Kraxmal molekulasining bir
qismi:
O
OH
H
CH2OH
H
H
O
H
H
O
OH
H
CH2OH
H
H
OH
H
OH
O
O
O OH
H
OH
H
H
CH2OH
H
OH
O H
H
OH
H
H
CH2OH
H
OH
O
O
O
OH
H
CH2OH
H
H
OH
H
H
O
OH
H
CH2OH
H
H
OH
H
OH
O
O
O H
H
OH
H
H
CH
2
H
OH
O
154
Kraxmal asosiy oziq mahsuloti hisoblanadi va organizm uchun asosiy
energiya manbai bo’lib xizmat qiladi.
Amiloza glyukoza monomerini
har xil darajada polimerlangan (n
20000-200000) tarmoqlanmagan
yoki
kam
tarmoqlangan
zanjirlaridan
iborat
gomologlari
aralashmasidan tuzilgan bo’ladi.
Amilopektin
esa
amilozadan
farqli
ravishda,
kattaroq
molekulyar massaga ega bo’lib (100000 dan 1000000 gacha), juda
shoxlangan molekulaga egadir.
Glikogen.
Glikogen
ham
D-glyukozaning
-
glyukozamin bog’lanishidan hosil bo’ladi, ammo undagi asosiy
zanjirga
-
holatda
ulangan
yon
shoxchalar,
amilopektindagidan ancha zichroq joylashgan bo’ladi. Glikogenning
tuzilishidagi asosiy farqlardan biri, unda kraxmaldagiga o’xshash
spiral holdagi tuzilish yo’q. Glikogen molekulasi yanada shoxlangan
va shuning uchun uning tuzilishi yanada ochiqroq.
Sellyuloza. U o’simliklar tana hujayralarining asosi
hisoblanadi. Tabiiy toza sellyulozaning molekulyar massasi 20000000
dan kam bo’lmaydi. Undagi glyukozid qoldiqlarining soni 10000 dan
ortiq bo’ladi. Sellyuloza asosan yog’ochdan va paxtadan olinadi.
O
H
H
HO
H
H
H
OH
CH
2
OH
CH
2
OH
CH
2
OH
O
H
H
HO
HO
H
H
H
OH
O
O
OH
H
H
H
HO
H
H
O
OH
n
CH
2
CH
2
OH
O
H
H
HO
H
H
H
OH
O
OH
H
H
H
HO
H
H
O
O
O
O
O
O
H
H
HO
H
H
H
OH
O
OH
H
H
H
HO
H
H
O
CH
2
OH
CH
2
OH
155
Do'stlaringiz bilan baham: |