translyasiyadir.
molekulasini
ikkilanishi
replikasiya
deyiladi(6-rasm). Uning mexanizmi
qo’sh spiral molekulasi
128
tuzilishidan kelib chiqadi. Shu narsani e’tiborga olish lozimki,
aminokislotalarni yon zanjirlari ularni kimyoviy va funksional
xossalarini belgilagani kabi, purin yoki pirimidin asoslari genetik
axborotni o’zlarida saqlaydilar. Irsiy axborotni o’zida saqlovchi-
molekulasi - hujayrada tuzilish birliklari - genlarda joylashadi. Genlar
o’z navbatida hayvon va o’simlik hujayralaridagi o’ziga xos
tuzilmalar xromosomalarda bo’ladilar. Faqatgina gen ko’z va
sochlarni rangi, bo’y, jins belgilari haqida ma’lumotni saqlaydi.
Ammo molekulyar darajada tushuntirish uchun gen - juda ham
murakkab tuzilmadir. Shuning uchun istalgan genetik belgi oqsil
sintezi yordamida amalga oshiriladi va soddaroq tuzilgan faqat bir
polipeptid zanjirni sintezi haqida ma’lum otga ega - tsistron bilan
beriladi. Xromosoma bir necha yuz tsistronlar haqida ma’lum otga
egadir. Hujayradagi barcha
miqdori genom deyiladi. Genetik
axborot
replikasiyasi
(sintez)
yordamida
beriladi.
dagi genetik axborot zarur bo’lgan davrgacha saqlanadi va
keyin transkripsiya jarayonida oqsil sintezi ”ko’rsatmasi”ga aylanadi.
Genetik “ko’rsatma“ polimer molekulasiga qayta
yoziladi.
dagi genetik axborotni tegishli aminokislota ketma-
ketligiga aylantirish jarayoni translyasiya deyiladi. Genetik axborotni
berilish jarayonini yuqoridagi chizma bilan tasvirlash mumkin.
Replikasiya natijasida dastlabki molekulani nusxasi bo’lgan ikki
molekula hosil bo’ladi. Har bir hosil bo’lgan molekula dastlabki
ni bir zanjiri va bitta qaytadan sintez bo’lgan zanjirdan iborat bo’ladi.
Boshqacha aytganda replikasiya yarim konservativ - dastlabki
molekulani yarmi hosil bo’lgan molekulada saqlanadi. Lekin bu
muhim mexanizm hatto oddiy holatlarda ham ko’p miqdordagi
ferment va boshqaruv oqsillar ishtirokidagi murakkab jarayonlar
yig’indisidan iborat. Replikasiya jarayonlari bakteriya, bakteriofag va
plazmidalar uchun yaxshi o’rganilgandir. O’z-o’zidan tiklanayotgan
129
segmenti uchun “replikon” tushunchasini ishlatish 1963 yilda
F.Jakob, S.Brenner, F.Sewzen tomonidan taklif etilgandir. Har bir
replikon o’z replikasiyasini “boshqarish” sistemasiga ega bo’lishi
lozim. E.Coli xromosomasi, plazmidalar, bakteriofaglar
si turli
murakkablikdagi replikonlar bo’lib, hujayrada avtomatik replikasiya
va initsiarlash sistemasiga egadirlar.
Replikon replikasiya uchun zarur oqsillarni sintezini kodlovchi
genlarni; bunday oqsillarni qismlarini tutishi yoki o’z replikasiyasi
uchun begona oqsillarni ishlatishi mumkin (
faglar).
Replikasiyada asosiy vazifani replikasiyalovchi
-polimerazalar
bajaradilar, ular dezoksinukleozidtrifosfatlardan
ni matrik
sintezini amalga oshiradi. Ferment o’sib borayotgan zanjirning
-
oxiriga asta-sekin mononukleotidlarni qo’shib borib, matritsa
bo’laklariga koplementar bo’lgan zanjirini sintez qiladi. Bunda
DNK-polimeraza o’sayotgan zanjir oxrigi nukleotidini
guruhini
komplementarlik
asosida
ferment
tanlab
olgan
dezoksinukleozidtrifosfatni
-fosfat guruhiga nukleofil hujumini
katalizlaydi. Natijada pirofosfat ajralib chiqib fosfodiefir bog’ hosil
bo’ladi. O’sayotgan zanjir bir birlikka uzayib, bu jarayon yangi
dezoksinukleozidtrifosfat bilan qaytariladi. DNK - polimeraza sintezni
130
6-rasm. DNK replikasiyasi.
boshlashi uchun erkin
guruh saqlovchi matritsaga
komplimentar
yoki fragmentini bo’lishi zarur. Bu
fragment praymer deb ataladi. Sintez jarayonida
qo’sh zanjiri
yoyilib
harfini eslatuvchi tuzilmani hosil qiladi. Bu tuzilma
131
Do'stlaringiz bilan baham: |