110
Purin
va pirimidin
asoslari
Nukleozid
Adenin
Guanin
Timin
Sitozin
Uratsil
Adenozin (
)
Dezoksiadenozin
Guanozin (
)
Dezoksiguanozin
Timidin (
)
Dezoksitimidin
Sitidin (
)
Dezoksisitidin
Uridin (
)
Dezoksiuridin
Uglevod qismini gidroksil guruhi fosfat, pirofosfat va trifosfat
kislotalar bilan efirlanishi natijasida nukleozid mono-, di- yoki
trifosfatlar hosil bo’ladi. Geterosiklik asos, uglevod va fosfatdan
iborat birikmalar nukleotid deyiladi. Nukleotidlarni nomi ularni
tarkibiga kiruvchi geterosiklik asosni nomiga kislota so’zini qo’shish
orqali hosil qilinadilar: adenil kislota, sitidil kislota, uridil kislota,
guanil kislota va timidil kislota. Zamonaviy nomenklatura bo’yicha
fosfat guruhi va guruhlarini holati ham ko’rsatiladi(adenozin -
-
fosfat, adenozin-
-fosfat, dezoksiadenozin-
-fosfat); ko’pincha bitta
harfdan iborat qisqartmalardan foydalaniladi:
-fosfatlar uchun-
-fosfatlar uchun –
-fosfatlar
uchun
-
,
.Ribonuklein
kislotalarning
ma’lum
sharoitlarda parchalanishi natijasida ribozani
-va
-gidroksil
guruhlari bilan ortofosfat kislota hosil qilgan diefirlar halqali fosfatlar
hosil bo’ladi.
Ular nukleozid-
,
-siklofosfatlar deb nomlanadilar va
deb belgilanadilar.
111
N
N
N
N
NH
2
O
H
OH
H
H
H
H
O
P
HO
OH
O
Dezoksiadenil
kislota
Masalan, adenozin
,
-siklofosfat yoki
. Hujayra
faoliyatida polifosfor kislotalar va nukleozidlarni murakkab efirlari
muhim
ahamiyatga
egadirlar.
Ular
nukleoziddi-
va
nukleozidtrifosfatlar deb nomlanadilar va ppN, ppdN, pppN, pppdN
kabi belgilanadilar. Pirofosfat guruhlari ribozani
va
guruhlari
bilan bog’lanishi mumkin. Bunday birikmalarni eng ahamiyatlisi
guanozintetrafosfatdir:
guanozin-
-difosfat-
-difosfat,
ppGpp.
Yigirmata nukleozid bir-birlari bilan fosfodiefir bog’lari bilan
bog’langan polimerlar oligonukleotidlar, undan uzun zanjirga egalari
esa polinukleotidlar deyiladi. Nukleotidlarda azotli asos va pentoza
bir-biriga nisbatan turlicha fazoviy holatda joylashishi mumkin.
Bu umumiy holatda quyidagicha tushuntiriladi, agarda pirimidin
halqani 2 va 3 yoki purin halqani 1 va 2 atomlari glikozid bog’ni
(
) bir tomonida, pentoza halqasi boshqa tomonda joylashsa
konformer; geterosiklik asos va pentoza halqasi glikozid
bog’ga nisbatan bir tomonda joylashsa konformer bo’ladi.
Aminokislotalar - oqsillarni monomerlari bo’lgani kabi, - nukleotidlar
(nukleozidmonofosfatlar)
va
polimer molekulalarini
monomer birliklari hisoblanadi. Monomer aminokislotalar bir-birlari
bilan amid (peptid) bog’lari orqali bog’langani kabi, monomer
nukleotidlar fosfodiefir bog’lari bilan bog’lanadilar. va da
ham nukleozidlar noorganik fosfatga birinchi uglevod o’zining 3
1
va
ikkinchisi esa 5
1
-gidroksil
guruhi bilan birikkan bo’ladi. Bunda
fiziologik sharoitlarda fosfat diefir ko’rinishida bo’lib, bitta manfiy
113
bo’ladi. Purin va pirimidin asoslari spektrni -qismida -elektronlari
hisobiga kuchli yutilish maksimumlariga egadirlar,
260
nm(
10
4
); oqsillar uchun
280nm. Yutilish maksimumi
qiymatlari asoslarning tuzilishi, geterosiklik yadroga kiritilgan
o’rinbosarlarga hamda ozroq miqdorda uglevod qoldig’ini tuzilishiga
bog’liqdir.
Nuklein kislotalarni birlamchi tuzilishini aniqlash umumiy
tamoyillari boshqa biopolimerlar kabi bir xildir. Polinukleotid zanjir
yuqori tanlovchanlika ega ferment va kimyoviy agentlar bilan
Do'stlaringiz bilan baham: