Indol sistemasini tutgan alkaloidlar eng katta guruhni tashkil
qilib, aniq tuzilishi o’rganilgan vakillarini soni 1500 dan ortgan.
Ularni tuzilishi oddiy ikki halqali indol sistemasidan tortib o’ta
murakkavb bimolekulyar ko’p halqali tuzilmalarni tashkil qiladi.
Ularning tuzilishini o’rganishda klassik kimyoviy va zamonaviy
uskunaviy usullar keng qo’llaniladi.
Oddiy indol alkaloidlar qatoriga indol sistemasiga qo’shimcha
ravishda sodda o’rinoluvchilar kiritilgan moddalarga aytiladi.
Masalan, Meksikada uchraydigan
N
H
N
H
indol
OR
R=H, psilosin
R=
P
O
OH
OH
-
psilosibin
N(CH
3
)
2
Psilocybe mexicana zamburug’idan ajratib olingan psilotsin va
psilotsibinlar kiritiladi. Ular juda kichik dozada psixomimetik
effektlar chaqiradi(gallyutsinatsiya).
Janubiy Amerikada uchraydigan Bufo vulgaris baqalarining
terisidan ajratib olingan bufotenin va o’xshash alkaloidlari ham kuchli
psixomimetik ta’siriga ega.
N
N
H
NR
2
HO
R=CH
3
, bufotenin
R=H, serotonin
N
CH
3
CH
3
CH
3
H
H
3
CNHCOO-
fizostigmin (ezerin)
196
Ularning ko’rsatilgan fiziologik ta’siri kimyoviy tuzilishini
serotoninga yaqinligi bilan tushuntiriladi. Ma’lumki, serotonin MNS
nerv impulslarini mediatori sifatida tan olingan. Ezerin Afrikada
o’sadigan Phisostigma venenosum zaharli o’simligi mevalaridan
ajratib olingan. Bu o’simlikni boshqa nomi adabiyotda keng tarqalgan
– Faba calabria(kalabar loviyasi). Tuzilishini R.Robinson taklif
etgan, sintezini Julien 1935 yili amalga oshirgan, absolyut
konfigurasiyasi 1969 yili aniqlangan. Farmakologiya. Fizostigmin
ko’z qon bosiminin tushurishga, ayrim asab va oshqozon kasalliklarini
davolashda ishlatiladi.
Murakkabroq tuzilishli indol alkaloidlaridan bizning davrimizda
O’zbekistonda akademik S.Yu.Yunusov shogirdlari tomonidan
oqchangal o’simligidan ajratib olingan nitrarin guruhi alkaloidlarini
keltirish mumkin. Ularning birinchi vakili nitrarin(XXVI) yangi
geterosiklik sistemaga ega bo’lib, o’z tarkibiga uch azot atomi va
dimetilen ko’prikchasini kiritadi. Uni tuzilishini isbotlashda kimyoviy
usullardan selen bilan degidrogenlash reaksiyasi samarali qo’llanilgan.
Reaksiya mahsulotlarining tuzilishidan kelib chiqib, nitrarinning
tuzilishi tiklangan. Fazoviy tuzilishini aniqlash uchun RSA usuli
qo’llanilgan. Nitrarin C
20
H
25
N
3
tarkibga ega bo’lib, optik aktivlikka
ega emas. S.h.
Nitrarin alkaloidi uchun 14,21-etano-16-
azaioximban yoki geksagidropirido [2,3:1,4] 1,2,3,4,6,7,12,12b-
oktagidroindolo [2,3-a] xinolizin tuzilishi berilgan. Rentgen spektrini
olish uchun С
20
H
25
N
3
2HCI
H
2
O
monoklin kristallari olindi. Nitrarin
dixlorgidratida aktiv vodorod atomlari vodorod bog’lanishni hosil
qiladilar Halqalarni konformasiyasiga to’xtaladigan bo’lsak, AB indol
sistemasi С-3 va С-6 atomlari bilan deyarli yassi tuzilishga ega. C
tetragidropiridin halqa kuchli chetlanishli konformasiyaga ega bo’lib,
shartli ravishda yarim kreslo sifatida qaralishi mumkin. Azatriptitsen
sistemasidagi qo’shimcha dimetilen ko’prikcha hisobiga DFG halqalar
faqat qayiq konformasiyasiga ega bo’ladilar. Chekkadagi E halqa
triptitsen sistemasi bilan kondensatlanishi natijasida qayiq yoki
yarimkreslo konformasiyasini oladi. Nitrarinda E halqa qayiq
konformasiyasiga egadir. Aromatik bog’ni o’rtacha uzunligi 1.39 A
0
;
197
C-C oddiy bog’ni uzunligi 1.53 A
0
; N-1 atomi uchun N-C bog’ni
uzunligi 1.37A
0
; N-4 va N-16 uchun N-C bog’ni o’rtacha uzunligi
1.53A
0
ni tashkil etadi. Bu qiymatlar va vodorod bog’larni
taqsimlanishi dixlorgidratda N-4 va N-16 atomlarini protonlanganini
ko’rsatadi. A benzol halqa valent burchagi 120.0
0
(1.4
I
), B pirrolniki
108.0
0
(1.2
I
), to’yingan olti a’zoli halqalar D, E, F va G niki 110.1
0
(1.2
I
) ga teng. Nitrarin kristallari markaziy simmetriya fazoviy
guruhiga tegishli bo’lib, optik faollikka ega emas va tabiiy rasemat
holida uchraydi. Nitrarin ikkilamchi - uchlamchi asos bo’lib, piperidin
halqadagi ikkilamchi azot atomi hisobiga turli reaksiyalarga kirishadi.
N
H
N
HN
N
H
N
N
N
H
N
N
N
H
N
Se
XXVI
A
B
C
D
E
F
G
Boshqa turdagi alkaloidlar. Alkaloidlarning turlari juda ham
ko’p. Bioorganik kimyo kursida rejalashtirilgan vaqtga ular to’g’risida
to’liq ma’lum otni sig’dirib bo’lmaydi. Yuqorida eng keng tarqalgan
va nazariy va amaliy ahmiyatga ega bo’lgan vakillari tahlil qilindi.
Ammo soni kam bo’lsada katta ahamiyatga ega bo’lgan alkaloidlar
guruhlari mavjud. Ularning bir qismi haqida qisqacha ma’lumot berib
o’tmoqchimiz.
Steroid alkaloidlari. Steroid skeletini tutgan va o’xshash
alkaloidlar bir qator Solanaceae, Apocynaceae kabi o’simlik oilalarida
glikozid shaklida uchraydi. Ular gidroliz natitjasida qand qoldig’i va
aglikonga parchalanadi. Quyida misol uchun solasodin alkaloidi
keltirilgan. U progesteron va kortikosteroidlar olinishida manba
198
sifatida ishlatiladi. Samandarin alkaloidi Janubiy Amerikaning
kaltakesak (salamandra)laridan ajrtib olinadi.
O
HN
H
H
H
HO
solasodin
H
H
H
samandarin
O
HN
O
H
H
Do'stlaringiz bilan baham: |